Kro¶cienko nad Dunajcem to mała miejscowo¶ć u stóp Pienin, pamiętaj±ca przełom XII i XII wieku. Kiedy¶ osada służebna dla nieistniej±cego obecnie Zamku Pienińskiego. Z woli Kazimierza Wielkiego od 1348 roku miasto na szlaku kupieckim biegn±cym dolin± Dunajca. Niewiele obecnie przypomina historię tej miejscowo¶ci, która dawniej była ważnym o¶rodkiem na szlaku Via Regia , po którym podróżowały karawany kupców znad Bałtyku po Węgry i dalej na wschód do dalekich krajów.

Główna droga do miasteczka wiedzie malowniczym przełomem rzeki Dunajec. Dawniej, jeszcze do XIX wieku rzek± t± spławiano z gór drzewo i inne towary. Z tego słynęli mieszkańcy Kro¶cienka i dopiero budowa w XX wieku zapór wodnych w Rożnowie i Czorsztynie położyła kres tej profesji. Przed II Wojn± ¦wiatow± planowano nawet budowę wzdłuż rzeki linii kolejowej z Nowego S±cza, jednak wojna spowodowała, że planów nigdy nie zrealizowano. Obecnie do miasta od północy można się dostać drog± biegn±c± wzdłuż Dunajca. Gdy oczom podróżnych opuszczaj±cych kręty przełom ukazuje się już Kro¶cienko, warto się na chwilę zastanowić i rozejrzeć, albowiem przydrożne zaro¶la ukrywaj± kawałek historii.

Jad±c ulic± Jana III Sobieskiego podróżny po lewej ręce może obserwować piękn± panoramę wzgórz, przez które Dunajec przebił sw± malownicz± i jakże kolorow± jesieni± dolinę. Spójrzmy i na drug± stronę doliny. Tu strome zbocze biegnie niemal przy samej drodze. Uważny obserwator spostrzeże zapewne, że zagajnik od trawnika oddziela jednak stare ogrodzenie. Cóż kryje ten zagajnik tak cennego, że przed laty postanowiono to miejsce ogrodzić?

Ogrodzony star± siatk± teren to obszar, na którym znajduje się cmentarz dawnej gminy żydowskiej. Na próżno szukać na oficjalnej stronie internetowej Gminy Kro¶cienko nad Dunajcem jakichkolwiek informacji na temat osób narodowo¶ci żydowskiej zamieszkuj±cych te tereny. Jedyn± informacj± jest krótka wzmianka, że w połowie XIX wieku istniej±cy wówczas w tej miejscowo¶ci Zakład Przyrodoleczniczy puszczono w dzierżawę faktorom żydowskim. A przecież musieli Żydzi zamieszkiwać ten teren, skoro pozostawili po sobie zajmuj±c± kilkadziesi±t arów nekropolię.

Udokumentowane pocz±tki osadnictwa żydowskiego w mie¶cie sięgaj± drugiej połowy XVIII wieku. Dziewiętnastowieczny "Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich" opisuj±c Kro¶cienko, podaje, iż: "w r. 1777 było domów 167, mieszkańców 734 (między nimi 5 Żydów); w roku 1799 domów 183, mieszkańców 1120 (między nimi 18 Żydów); w roku 1824 domów 225, mieszkańcow 1214 (między nimi 14 Żydów)". W XIX wieku miejscowe Ľródła zdrojowe wykupił Henryk Gross, który z czasem przekazał je Żydom. Oddajmy tu ponownie głos autorom "Słownika....", którzy tak pisali o tym fakcie: "Gross wypu¶cił zakład żydom w dzierżawę wraz z zdrojami. Dla niewygód, zdzierstwa, nieporz±dku coraz mniej go¶ci przybywało do Kro¶cienka (.....).Dopiero od r. 1850 zaczęli się zjeżdżać słabi po największej czę¶ci żydzi ubodzy". W 1900 roku w Kro¶cienku żyło 239 Żydów, z których wielu było chasydami. W listopadzie 1918 roku w Kro¶cienku doszło do rozruchów o charakterze antysemickim, podczas których wielu Żydów zostało pobitych. W spisie powszechnym w 1921 roku żydowskie pochodzenie b±dĽ wyznanie mojżeszowe zadeklarowało 233 mieszkańców miejscowo¶ci, co stanowiło 12,6% całej populacji. Po wybuchu drugiej wojny ¶wiatowej, nazi¶ci poddali ludno¶ć żydowsk± narastaj±cym represjom. W dniu 30 sierpnia 1942 roku Żydzi z Kro¶cienka zostali deportowani do Nowego Targu, sk±d póĽniej trafili do obozów pracy oraz obozu zagłady w Bełżcu.

Do dzi¶ niewiele pozostało ze starego kirkutu. W¶ród zaro¶li można odnaleĽć podstawy mogił oraz gdzie niegdzie powywracane macewy, z których czas starał już wszelkie napisy. Nie dowiemy się już kogo pochowano w tych mogiłach. Tutaj przyroda zaczyna odzyskiwać wydarte jej kiedy¶ pod nekropolię tereny. Zreszt± widać, że czę¶ć nagrobków została raczej celowo zniszczona. Rosn±cy las mógł spowodować ich wywrócenie, ale przecież ich nie połamał.

Trudno powiedzieć, na ile do zniszczenia nekropolii przyczynili się hitlerowcy. W czasach II Wojny ¦wiatowej usilnie próbowali oni z górali stworzyć odrębne państwo - Goralenvolk, toteż na tym terenie terror był o wiele mniejszy, niż na reszcie obszaru Polski. W innych miejscach, zacieraj±c ¶lady kultury żydowskiej kamienne nagrobki używano jako materiał budowlany. Fakt, że w obrębie kro¶nieńskiego kirkutu jednak leż± macewy, wskazuje na to, że raczej cmentarz po prostu został opuszczony, gdy mieszkańcy narodowo¶ci żydowskiej zostali wymordowani lub uciekli. Większo¶ć opu¶ciła te tereny w 1939 roku korzystaj±c z s±siedztwa Słowacji, innych wymordowali hitlerowcy. Nielicznym udało się przeżyć ukrywaj±c się w polskich domach.

Zapewne od wielu lat nikt nie interesował się tym cmentarzem. Dowodem tego jest fakt, że grube kilkudziesięcioletnie drzewo wyrosło po¶rodku mogiły, któr± w końcu rozsadziło. To drzewo musiało rosn±ć kilkadziesi±t lat, by przybrać tak duże rozmiary. Widać nekropolię porzucono najpewniej w pocz±tku lat 50-tych XX wieku, gdy z Polski wyjechała większo¶ć Żydów.

Na tym "pobojowisku", niczym cytadela, po¶ród drzew, krzewów i listowia napotykamy samotn± mogiłę. Ona jako jedyna oparła się czasowi. Zdobi j± wygl±daj±ca na całkiem now± i zadban± płyta - macewa wskazuj±ca miejsce spoczynku Leopolda Krumholza. Wyryte na niej hebrajskojęzyczne epitafium głosi: "Tu pochowany mężczyzna uczciwy i poważany, Gewir, pan Jehuda Krumholz syn pana Icchaka błogosławionej pamięci. Jehudo, Twoi bracia będ± Ci dziękować. Pod±żałe¶ drog± Twoich przodków. Czyniłe¶ przysługi ludziom Twojego miasta. Twoja prawa ręka wspomagała ubogich. Niebiosa wezwały cię z Twojego domu. W dniu 29 Adar II 5692 jego dusza wzniosła do niebios. Niech jego dusza będzie zwi±zana w wieniec życia wiecznego". (tłum. Arie Olewski & Emunah Nachmany-Gafni). Zapis "29 Adar II 5692 roku" w kalendarzu gregoriańskim odpowiada dacie 6 kwietnia 1932 r., a słowo "Gewir" to w języku hebrajskim okre¶lenie osoby o wysokiej pozycji społecznej i autorytecie. Pierwsze litery od rzędu pi±tego w dół tworz± w pionie imię Jehuda. Leopolda Krumholz żył w pobliskiej Szczawnicy i był jednym z najbogatszych mieszkańców oraz wła¶cicielem hoteliku, tak jak wielu innych Żydów, do których przecież pod koniec XIX wieku należało większo¶ć pensjonatów w tej miejscowo¶ci. Ponieważ rodzina Krumholz zasadniczo zamieszkiwała Szczawnicę, st±d wniosek, że kro¶nieńska nekropolia służyła najprawdopodobniej zarówno mieszkańcom Kro¶cienka nad Dunajcem, jak i Szczawnicy, w której nie ma kirkutu i chyba nigdy nie było.