Krasnosielc to niewielka miejscowo¶ć gminna, leż±ca nad rzek± Orzyc w powiecie makowskim, w województwie mazowieckim. Do połowy XIX wieku był miasteczkiem prywatnym - należał do rodziny Krasińskich, którym zawdzięczał swoj± dzisiejsz± nazwę. Wcze¶niejsze nazwy to Sielc lub Siedlec. Do czasów II wojny ¶wiatowej większo¶ć - ponad 60% - mieszkańców Krasnosielca stanowili Żydzi. W języku jidysz swój sztetl nazywali Silc. Oprócz Polaków i Żydów mieszkała tu także niewielka grupa Niemców.

Pierwsi Żydzi zaczęli się tu osiedlać w połowie XVIII wieku. W kolejnych latach liczba ich stale wzrastała. Wpływ na to miał m.in. fakt, że w 1824 roku Krasnosielc uzyskał prawa miejskie, co stwarzało dobre perspektywy rozwoju gospodarczego. Jeden z artykułów dokumentu lokacyjnego okre¶lał miejsca, w których mogła zamieszkać ludno¶ć wyznania mojżeszowego. Były to ulice: Nadrzeczna, Wodna i Żabińska. Warunkiem osiedlenia się było opłacenie wła¶cicielowi miasta - w tym czasie był to Józef Krasiński - stosownego czynszu.

Gmina żydowska w Krasnosielcu pocz±tkowo podporz±dkowana była kahałowi w Makowie, potem w Przasnyszu, a w 1844 roku uzyskała samodzielno¶ć. Rz±d Gubernialny Płocki wyraził na to zgodę w lipcu 1842 r. Podstaw± tej decyzji była skarga krasnosielskich Żydów na dozór bóżniczy w Przasnyszu, który ich zdaniem Ľle obsługiwał Łazy i Sławki należ±ce do gminy Krasnosielc. Po dwóch latach decyzja uprawomocniła się.

W 1841 roku gmina żydowska w Krasnosielcu liczyła 588 osób. Jej dochód roczny wynosił 113 rbs i 14 kop. Posiadała własny cmentarz, bożnicę i mykwę. W 1883 roku Żydzi zbudowali synagogę, której budynek znajduje się do dnia dzisiejszego (ul. Przechodnia 6). Ludno¶ć żydowska utrzymywała się przede wszystkim z rzemiosła i handlu. Na pocz±tku XIX wieku Krasnosielc znany był w okolicy z przemysłu sukienniczego. Wytwarzano tu grube sukno. W¶ród rzemie¶lników przeważali więc producenci sukna i krawcy. Krawiectwem w dużej mierze trudnili się Żydzi, m.in. Szlama Sulimowicz, Chaim Ju¶kowicz, Abramowicz. Był też czapnik Josek Szochna. Żydzi zajmowali się też licznymi pracami remontowymi. W 1837 roku Dawid Freyman wykonywał prace remontowe przy studniach i pompach miejskich.

W 1869 roku Krasnosielc utracił prawa miejskie i nigdy już ich nie odzyskał. Rok póĽniej zmarł bezpotomnie wła¶ciciel Krasnosielca Karol Krasiński. Jego dobra nabył Betel Henry Strousberg, przechrzczony Żyd, jeden z najbogatszych ludzi ówczesnej Europy, zwany Napoleonem przemysłu i królem europejskich kolei. Odkupione dobra Krasińskich Strousberg przekazał swoje siostrze Wandzie Rumockiej z Dr±żdżewa (niedaleko Krasnosielca). Wizyta kapitalisty długo była wspominana w Krasnosielcu. Kilka lat póĽniej Strousberg zbankrutował w ci±gu jednej nocy, a krasnosielski maj±tek został wystawiony na licytację i często zmieniał swoich wła¶cicieli. S±dz±c z nazwisk kolejni wła¶ciciele miasteczka byli również pochodzenia żydowskiego, np. Leon Loewenstein. Pod koniec XIX wieku rzemiosło w Krasnosielcu zdominowali protestanci narodowo¶ci niemieckiej, którzy otrzymali miejsce na swój cmentarz obok nekropolii katolickiej. Teren ten do dzisiaj jest ogrodzony i niezabudowany, stoi na nim jedna pami±tkowa mogiła.

W pocz±tkach XX wieku Żydzi przejęli prawie cały handel, na dwadzie¶cia siedem sklepów aż dziewiętna¶cie było ich własno¶ci±. Żydzi odgrywali też dominuj±c± rolę w branży krawieckiej i szewskiej. Największym żydowskim przedsiębiorc± był Frajman Motel, wła¶ciciel dużej grabarni. W tym też okresie powstała szkoła pocz±tkowa dla dzieci wyznania mojżeszowego, działały także ochronka i cheder. Od 1919 r. w Krasnosielcu były dwie pięcioklasowe szkoły powszechne: dla dzieci polskich i dla dzieci żydowskich. W roku 1926/1927 szkoły zostały poł±czone w jedn± wspóln± siedmioklasow± szkołę powszechn±.

W okresie międzywojennym rabinem był Szlama Blezer, potem Icchak Josef Silberg. W 1930 r. na polecenie gminy wyjechał on do Stanów Zjednoczonych, by w¶ród żydowskich emigrantów z Krasnosielca zebrać pieni±dze na utworzenie Towarzystwa Kasy Pożyczkowej. Jego misja zakończyła się sukcesem.

Warto wiedzieć, że wywodz±cy się z Krasnosielca Aaron, Szmul i Hirsz Eichelbaumowie po wyemigrowaniu do Ameryki założyli słynn± wytwórnię filmow± Warner Bross.

Gmina żydowska w Krasnosielcu przestała istnieć na pocz±tku wrze¶nia 1939 r. Niemcy zajęli miasto już w dniach 3-4 wrze¶nia 1939 r. Była to dywizja pancerna SS "Kempf". W archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego zachowały się wspomnienia ocalałego z Zagłady Józefa Nachmana Kazimierskiego. Przytoczmy tu fragment dotycz±cy pierwszych dni wojny w Krasnosielcu: "Opowiadano mi taki fakt z Krasnosielca: SS weszli do miejscowego rzezaka i chcieli zmusić jego żonę, by zarżnęła swego męża nożem rzezackim. Mimo bicia nie mogli jej do tego zmusić. Więc go sami zabili, a żonę zmusili do umycia r±k we krwi. Potem wypędzono wszystkich Żydów do bóżnicy i wystrzelano ich. Chrze¶cijanie opowiadali, że krew przez zamknięte drzwi bóżnicy spływała po ulicy". W dniu 5 wrze¶nia 1939 r. Niemcy zapędzili tutejszych Żydów i Polaków do naprawy mostu na Orzycu i grobli. W czasie tych prac zastrzelono dwóch Żydów, a jednego żywcem rzucono do bagna i przywalono kłodami drzewa. PóĽnym wieczorem wszystkich Polaków odesłano do domów, a Żydów (samych mężczyzn) zapędzono do synagogi, gdzie następnie zastrzelono ich z broni maszynowej. Liczba ofiar według różnych szacunków wynosiła od czterdziestu do siedemdziesięciu osób. Sze¶ciu czy siedmiu Żydów ocalało dzięki interwencji niemieckich oficerów. Pozostałych Żydów w dn. 28 wrze¶nia 1939 r. wypędzono do Różana i Ostrowi, sk±d niektórzy wyjechali do Makowa, Ciechanowa i Białegostoku. Na ż±danie Niemców krasnosielscy Żydzi musieli podpisać o¶wiadczenia, że wyjeżdżaj± z własnej woli.

Zbrodnia w Krasnosielcu nie miała precedensu, pod wieloma względami była wyj±tkowa. Przede wszystkim była pierwszym masowym mordem tej wojny dokonanym na ludno¶ci żydowskiej. Po drugie odbyła się w sposób dziwaczny i teatralny, w ¶wietle reflektorów, zupełnie jakby kilku niemieckich żołnierzy SS urz±dziło sobie przedstawienie. Została przerwana w trakcie dzięki interwencji innych niemieckich żołnierzy, w tym jednego lekarza. Ci Żydzi, którzy nie zginęli (ok. 7) ciężko ranni zostali przewiezieni do niemieckiego szpitala wojskowego w Olsztynie i z wielk± trosk± wyleczeni, i przeżyli wojnę. Wie¶ć o tej zbrodni odbiła się echem w całym Berlinie, a jej sprawcy zostali od razu postawieni przed s±d wojenny. W sprawę wł±czeni byli najwyżsi oficerowie, gen Kuechler, który ż±dał kary ¶mierci dla zbrodniarzy oraz gen Werner Kempf, dowódca dywizji pancernej SS. Sprawcy otrzymali jednak niewspółmierne do czynu kary - kilku lat więzienia, natomiast w konsekwencji tej sprawy rozwi±zano sztab 3 armii. Do dzisiaj w niemieckich archiwach istniej± dokumenty opisuj±ce te wydarzenia.

Cmentarz żydowski w Krasnosielcu założono w 1781 r. przy ul. Młynarskiej. W aktach wizytacji miejscowej parafii z 1781 roku zapisano: "Dzi¶ jest dla Żydów pozwolony kierkut i na bóżnicę wyznaczone miejsce". Nekropolia została całkowicie zdewastowana podczas okupacji. Po wojnie w tym miejscu powstały warsztaty samochodowe. Dzisiaj jest tu prywatna baza transportowa i zniszczone baraki. Jedne Ľródła twierdz±, że można tam znaleĽć kilka macew, inne - że nie ma tam żadnych ¶ladów istnienia kirkutu.

Człowiekiem, który postanowił wydobyć z niepamięci krasnosielskich Żydów jest David Shachar, syn jednej z ofiar mordu w synagodze. Dzięki jego staraniom synagoga przestała służyć jako magazyn pasz GS-u, a na tyłach budynku umieszczono tablicę pami±tkow± z nazwiskami trzydziestu jeden zidentyfikowanych pomordowanych Żydów. Uroczysto¶ć odsłonięcia pomnika odbyła się w dniu 5 czerwca 1996 r. Oprócz licznych go¶ci, wzięło w niej udział 25 Żydów maj±cych swoje korzenie w Krasnosielcu. O tym jak doszło do tej uroczysto¶ci oraz o swoich badaniach w sprawie zbrodni w synagodze David Shachar pisze na stronie internetowej www.zchor.org/krasnosielc/krasnosielc.htm .

tekst & zdjęcia: Katarzyna Olzacka

Bibliografia
J. Szczepański "Dzieje społeczno¶ci żydowskiej powiatów Pułtusk i Maków Mazowiecki", Warszawa 1993
M. Bondarczuk "Módlcie się do swojego Boga" w "Kurpie" 2004 nr 3
M. Grynberg "Żydzi w Rejencji Ciechanowskiej 1939 - 1942", Warszawa 1984
W. Łysiak "Historia Krasnosielca", w "Expres Makowski" 1991 marzec, kwiecień
www.zchor.org/krasnosielc/krasnosielc.htm

Kliknij tu, by obejrzeć krótki film video, nakręcony na terenie cmentarza żydowskiego w Krasnosielcu