Pierwszy znany cmentarz żydowski w Krakowie istniał prawdopodobnie już w XIV w. poza murami miejskimi, w pewnym oddaleniu od wylotu obecnej ul. ¶w. Anny. Jego dokładna lokalizacja nie została ustalona. Stosunkowo dużo informacji o cmentarzu zawarł Majer Bałaban w wydanej w 1931 r. ksi±żce Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304-1868:

"W miejscu, na którem dzi¶ stoi Bibljoteka Jagiellońska stała stara bóżnica, o której mamy wzmiankę w aktach już pod rokiem 1356. Ulica żydowska sięgała aż do murów miejskich, w któremto miejscu znajdowała się brama, zwana bramk± żydowsk±; porta lub valvae Judaeorum, portula lub janua Judaeorum i przez ni± wychodziło się za miasto. Tuż za murami rozlewały się liczne sadzawki, zasilane wod± płyn±cej tędy Niecieczy, a dalej rozci±gały się ogrody aż do cmentarza żydowskiego (cimiterium Judaeorum), leż±cego naprzeciwko murów, niedaleko bramy żydowskiej i szewskiej. Był to najstarszy cmentarz żydowski w Krakowie, używany do r. 1495, t. j. do czasu usunięcia Żydów na Kazimierz.

Tuż przed bram±, za kolegjum artystów, kupionem w roku 1447 od Żyda Smojła, ci±gn±ł się cmentarz żydowski (cimiterium), obok cmentarza stał dwór kasztelana krakowskiego, Jana z Tęczyna.

Miejsce cmentarza jest niedokładnie zbadane. Tomkowicz - polegaj±c na Grabowskim - s±dzi, że znajdował się na gruntach folwarku miejskiego "Kaffiory", t. j. za błoniami zwierzynieckiemi (Kołł±tajowski plan Krakowa z r. 1785. Rocznik krakowski IX str. 166.), natomiast zapiski w aktach ławniczych XIV wieku (Ed. Krzyżanowski) wskazuj± na położenie bliżej miasta. Dnia 22 XII,1374 r. (Nr. 1035) sprzedaje pani Wechna dom swój przed bram± żyd. niedaleko (prope) cmentarza żyd., zakonnikom ¶w. Andrzeja. Z notatki Nr. 996, (r. 1374) dowiadujemy się, że obok cmentarza s± sadzawki i 4 domki, a z Nr. 1840 (r. 1394), że cmentarz znajduje się koło ogrodu Bartfal, naprzeciw bramy szewskiej et in villa nigra. W każdym razie przechodziło się z bramy żyd. na cmentarz. Czytamy bowiem (Nr. 153 r. 1367), że wdowa Alluszcha sprzedała dom asie valvam Judaeorum, transeundo cimiterium judaeorum. Słowo Kafiory pochodzi prawdopodobnie z niemieckiego: Kirchhof (cmentarz).

Podobnie jak Żydom, tak też ciasno było i Akademji. Jej kolegja, wparte między bożnicę i cmentarz żydowski, przedzielone łaĽni± i szpitalem żydowskim, były aż nadto porozrzucane. Dla ich rozszerzenia i poł±czenia musiano nabyć posiadło¶ci żydowskie.

Domy w ulicy Żydowskiej, bóżnice, szpitale i t. p. oddali Żydzi jeszcze w roku 1469 Akademji Krakowskiej, nowa za¶ bóżnica przy ulicy Szpiglarskiej zgorzała doszczętu w r. 1494. Kamienie nagrobne na starym cmentarzu poza bram± żydowsk± zniszczył tłum lub zabrał magistrat pod budowę domów mieszkalnych lub jakiego¶ ko¶cioła".

¦redniowieczny cmentarz Majer Bałaban wzmiankował także w innej swojej ksi±żce Zabytki historyczne Żydów w Polsce: "Krakowski najstarszy cmentarz dla Żydów mie¶cił się za bram± szewsk±, w okolicy dzisiejszej ulicy Karmelickiej i Plantów. Ani jeden kamień nie dochował się z tego cmentarza, choć zniesiono go najwcze¶niej w r. 1495, gdy wygnano Żydów z Krakowa na Kazimierz".

Jak podaj± Izabella Reduch-Samkowa i Jan Samek w ksi±żce Dawna sztuka żydowska w Polsce, lokalizację cmentarza w tym rejonie miałyby potwierdzać fragmenty macew, odnalezione w 1976 r. w wykopie na ul. Podwale.

oprac. K. Bielawski
Bibliografia:
Bałaban M., Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304-1868, Kraków 1931, t. I, Kraków 1931, ss. 6, 56.
Bałaban M., Zabytki historyczne Żydów w Polsce, Warszawa 1929.
Reduch-Samkowa I., Samek J., Dawna sztuka żydowska w Polsce, Warszawa 2002, s. 30.