Żydzi pojawiaj± się w dokumentach koĽmińskich już w XV wieku. Pierwsz± wzmiank± traktuj±c± o starozakonnych jest zapis z roku 1419, w którym Żyd Daniel z Poznania występuje w roli ¶wiadka przy sprzedaży czę¶ci ziem z okolic miasta przez Bartosza z Sokołowa Mo¶cicowi Przepełkowi ze Stęszewa, herbu Łodzia. Kolejna istotna informacja znajduje się w zapiskach innej transakcji z 1469 roku - tym razem Żyd poznański Jonasz odstępuje dom Jukubowi z KoĽmina. W XVII wieku Żydzi stanowi± już 6,5% ludno¶ci miast . Dogodne warunki sprawiaj±, że gmina rozrasta się w szybkim tempie. W latach 90. XVIII wieku, już pod zaborem pruskim, Żydzi stanowi± niecałe 20% ludno¶ci. Teren gminy żydowskiej zamieszkuje 68 rodzin, przy obecnych ulicach Szkolnej i Przyjemskich. Najwyższa liczba mieszkańców - 722 osoby, przypada na połowę XIX wieku. Żydzi zajmuj± się handlem, finansami, po¶rednictwem. Stopniowo angażuj± się również w sprawy miejskie, od 1838 roku zyskuj± prawa wyborcze oraz pierwszy. Żyd w osobie Mojżesza Czapskiego wchodzi w skład rady miasta .

Pierwszy cmentarz żydowski w KoĽminie powstał pod koniec XVIII wieku, wokół nowo zbudowanej drewnianej synagogi. Ze względu na znaczny wzrost liczby ludno¶ci, jak również zagrożenie epidemiologiczne, gmina otrzymuje od Kazimierza Nestora Sapiehy, wła¶ciciela KoĽmina w latach 1772 - 1791, ziemię pod nowy cmentarz niedaleko miasta,
przy miejscowo¶ci Orla, w lesie zwanym "Koszewiec". Ostateczna decyzja o likwidacji starego cmentarza pochodzi z 1872 roku, wi±zała się ona z budow± nowej, murowanej synagogi. Po ekshumacji szcz±tki pochowano w zbiorowej mogile na nowym kirkucie.

Nowy cmentarz żydowski w KoĽminie jest jedn± z największych i najlepiej zachowanych nekropolii wyznania mojżeszowego na terenie Wielkopolski. Znajduje się tu około 250 macew w bardzo dobrym stanie z pocz±tku XIX wieku i póĽniejszych. Najstarsza zachowana pochodzi z roku 1806. Na ostatnim nagrobku - mężczyzny Nathana Mo¶kiewicza, jednego z dwóch mieszkańców miasta wyznania mojżeszowego, którzy przeżyli drug± wojnę ¶wiatow±, widnieje data 1969 (był to ostatni i zarazem jedyny pochówek po drugiej wojnie ¶wiatowej).

Cmentarz koĽmiński, założony na planie do¶ć regularnego prostok±ta o wymiarach około 80 x 70 m, prezentuje często spotykany typ o ciasno ustawionych macewach, w zwartych rzędach, znajduj±cych się bardzo blisko siebie. Jedynie we północno-wshodniej jego czę¶ci, w której znajduj± się groby dzieci, macewy ustawiane były luĽno, nadal jednak w pewnym ustalonym porz±dku. Większa zwarto¶ć i uporz±dkowanie charakteryzuje nagrobki póĽniejsze, pochodz±ce z przełomu XIX i XX wieku. Wynika to zapewne z rozwoju gminy i braku miejsca na kolejne pochówki, a zgodnie z tradycj± żydowsk± grób był nienaruszalny i nie mógł być używany jako miejsce spoczynku wielu osób. S± to nagrobki o różnej wielko¶ci, od najmniejszych, wysoko¶ci kilkudziesięciu centymetrów (groby dziecięce), aż do przykładów osi±gaj±cych rozmiar człowieka. Kolejne fazy narastania nagrobków możemy zaobserwować na podstawie różnic występuj±cych w formie samych macew i materiale, z którego zostały wykonane. Znakomit± większo¶ć nagrobków wyrzeĽbiono w piaskowcu. S± to formy o kształcie zbliżonym do prostok±ta, oszczędne i skromne w dekoracji, o dużych polach inskrypcyjnych. Operuj± alfabetem hebrajskim, który sam w sobie tworzy już formę ornamentu. Pole inskrypcyjne zazwyczaj nie posiada obramienia, w znakomitej większo¶ci s± to ryty wgłębne, otoczone płask±, linearn± ornamentacj±. Nierzadko jedyn± ozdob± s± zwieńczenia - proste wycinki belkowania, półkoliste ¶limacznice, łuki lub formy trójk±tne z dostawionymi ćwierćokręgami, przypominaj±ce kształt stylizowanych rogów. Zwieńczenia te zaakcentowane s± niewielkim profilowaniem. Zdobi± je różnego rodzaju ornamenty - od prostych pasów, przez elementy fryzów, do rozet i ornamentów floralnych. Stosowano zarówno ornament linearny, ryty, jak i elementy płaskorzeĽbione. W podobny sposób w wielu przypadkach ukazywano w powstałym polu, wyznaczonym przez zwieńczenie macewy, symbole wanitatywne charakterystyczne dla żydowskiej sztuki sepulkralnej. Najczę¶ciej spotykane s± przedstawienia uniwersalne ukazuj±ce marno¶ć ludzkiego życia jak złamane kwiaty, drzewa czy przełamane ¶wiece, także przykłady bardziej indywidualne jak dłonie ułożone w ge¶cie błogosławieństwa (oznaczaj± potomka lewitów) czy zwoje Tory (odnosz±ce się do osób szczególnie pobożnych).

Wraz z postępem czasu zmieniaj± się inskrypcje. Stopniowo pojawia się alfabet łaciński, zazwyczaj razem z hebrajskim. Przykłady takich rozwi±zań pojawiaj± się od lat 30. XIX wieku. Bardzo często w języku niemieckim umieszcza się proste formuły informuj±ce tylko o imieniu, nazwisku zmarłego oraz dacie urodzenia i ¶mierci. Czasami towarzyszy im wyrażenie życzenia wiecznego odpoczynku. Stopniowo i te inskrypcje ulegaj± wzbogaceniu - pojawiaj± się dokładniejsze opisy okre¶laj±ce dan± osobę ( Unser Vater, Mutter itd.).

Objęto¶ć inskrypcji w alfabecie hebrajskim traci na rzecz języka niemieckiego, można znaleĽć również przykłady napisu tylko po niemiecku. Na cmentarzu znajduje się również jeden nagrobek z inskrypcj± w języku polskim - jest to nagrobek Nathana Mo¶kiewicza, ostatniego Żyda koĽmińskiego.

Zmienia się również rodzaj użytego kamienia. Po¶ród nadal bardzo popularnego piaskowca pojawiaj± się przykłady macew z dodatkowymi elementami z białego marmuru w postaci owalnych pól inskrypcyjnych umieszczonych na trzonie ze wspomnianego już materiału. Na niektórych macewach zostały puste owalne wgłębienia bez inskrypcji, prawdopodobnie umieszczone tam były wcze¶niej podobne marmurowe pola, podobnie jak w przykładach powyższych. Obecne s± też macewy wykonane w cało¶ci z białego marmuru, a także z czarnego granitu. Te ostatnie posiadaj± masywniejsz± formę w postaci stylizowanych, płaskich obelisków czy prostok±tnych tablic. Można je podzielić na dwie grupy stylistyczne. Pierwsz± wyróżnia całkowity brak ornamentyki i prosta inskrypcja, s± bardzo skromne i surowe. Inskrypcji w języku niemieckim w czę¶ci górnej nagrobka towarzysz± napisy w alfabecie hebrajskim na cokole. Inn± grupę macew z czarnego granitu zdobi± linearne ornamentalne obramienia oraz wypukła inskrypcja z ozdobnymi inicjałami. Obecno¶ć języka hebrajskiego jest raczej ¶ladowa, w postaci pojedynczych słów czy zwrotów przy całkowitej dominacji języka niemieckiego. Po¶ród form prostych i schematycznych znajduj± się na cmentarzu koĽmińskim także wyj±tki o ciekawej i niepowtarzalnej formie. Jednym z nich jest macewa w kształcie stylizowanego portyku klasycyzuj±cego. Na dwóch prostych kolumnach o gładkich trzonach, wykonanych z czarnego granitu, opiera się wycinek belkowania z wysuniętym, półkolistym tympanonem. W przypadku zwieńczenia oraz cokołu wykorzystano w tym przykładzie piaskowiec. Tablica inskrypcyjna prawdopodobnie wypełniała puste obecnie prostok±tne pole cokołu. Nagrobek ten wyraĽnie nawi±zuje do klasycystycznej mody na cmentarzach chrze¶cijańskich. Innym ¶ladem przenikania chrze¶cijańskich formkommemoratywnych jest nagrobek w formie złamanej kolumny, sam w sobie będ±cy manifestacj± przemijalno¶ci życia ziemskiego.

Trzecim przykładem wartym zauważenia jest para macew , które przyjmuj± formę poziom±. Reprezentuj± rodzaj stylizowanych sarkofagów zamkniętych z jednej strony szerokimi, płaskimi wolutami, na których umieszczone zostały inskrypcje w języku niemieckim.

Przy cmentarzu zachowały się budynki pełni±ce wcze¶niej funkcje zwi±zane z obrzędami przedpogrzebowymi. Obecnie s± to prywatne zabudowania mieszkalne.

Cmentarz żydowski w KoĽminie zawdzięcza swój obecny doskonały stan zachowania Jerzemu Fornalikowi, nauczycielowi Specjalnego O¶rodka Szkolno - Wychowawczego w Borzęciczkach, autorowi programu "Antyschematy", w ramach którego uczniowie porz±dkuj± i inwentaryzuj± cmentarze żydowskie.

Cmentarz mie¶ci się przy ul. Wierzbowej. Przy wyjeĽdzie z miasta w kierunku Jarocina należy skręcić w prawo w ul. Floriańsk±. Po przejechaniu kilkudziesięciu metrów skręcamy w lewo w ul. Wierzbow± i jedziemy do samego końca - do gruntowego parkingu, który znajduje się przy samej nekropolii.

tekst: Barbara Bogucka
zdjęcia: Barbara Bogucka, Małgorzata Fr±ckowiak, Jacques Lahitte