Pocz±tki osadnictwa żydowskiego w Koronowie przypadaj± zapewne na koniec XVIII wieku, a rozkwit miejscowej społeczno¶ci żydowskiej przypadł na kolejne stulecie. Zbudowano wówczas synagogę i zorganizowano żydowsk± gminę wyznaniow±, a liczebno¶ć wyznawców judaizmu osi±gnęła najwyższy poziom. O ile w 1804 roku w mie¶cie żyło zaledwie czternastu Żydów, to w 1861 roku ich liczba wynosiła 479 osób.

Na przełomie XIX i XX w. liczebno¶ć Żydów w mie¶cie stopniowo spadała. Wielu z nich opu¶ciło swe rodzinne strony i wyemigrowało, między innymi do Stanów. W spisie powszechnym z 1921 roku już tylko pięćdziesięciu sze¶ciu koronowian zadeklarowało pochodzenie żydowskie. W 1932 roku rozwi±zano oficjalnie gminę żydowsk± w Koronowie, a mieszkaj±cy tu ostatni trzej Żydzi zostali podporz±dkowani kahałowi w Bydgoszczy. W paĽdzierniku 1938 roku budynek koronowskiej synagogi sprzedano Towarzystwu "Sokół". W dniu 18 grudnia 1939 roku nazi¶ci deportowali jedynego już wówczas Żyda z Koronowa. Tak zakończyła się historia tego sztetl.

Dzi¶ materialnym ¶ladem po koronowskich Żydach jest niewielki cmentarz, założony w 1817 roku i zlokalizowany na niewielkim wzniesieniu nad pradolin± Brdy, przy obecnej ul. Kolejowej. Cmentarz powstał na planie kwadratu. Do dzi¶ na powierzchni ok. 0,36 ha przetrwało kilkadziesi±t nagrobków i resztki starego, ceglanego muru z bram± z 1935 roku. Widoczne s± też betonowe podstawy zniszczonych grobowców. Większo¶ć macew to typowe dla przełomu XIX i XX wieku stele, z inskrypcjami w językach hebrajskim i niemieckim. W zwieńczeniach płyt można odnaleĽć nie tylko tradycyjne dla żydowskiej sztuki nagrobnej płaskorzeĽby błogosławi±cych r±k czy dłoni z dzbanem, ale też reliefy ¶wiadcz±ce o asymilacji i przenikaniu kultur, takie jak obcy judaizmowi symbol opatrzno¶ci bożej. Teren cmentarza porastaj± krzewy lilaka oraz lipy.

W latach pięćdziesi±tych władze zamierzały zamkn±ć nekropolię i na jej terenie urz±dzić cmentarz komunalny. Na szczę¶cie jednak Urz±d do spraw Wyznań w pi¶mie z dn. 25 lutego 1955 r. "w zasadzie" popieraj±c sprawę, zwracał uwagę, że "przeznaczenie byłego cmentarza wyznaniowego na cmentarz komunalny może wywołać uprzedzenia ludno¶ci wierz±cej, która nie będzie tam chciała grzebać swoich bliskich, co z kolei może przyczynić się do położenia sprawy cmentarzy komunalnych w ogóle". Ostatecznie plany te nie zostały zrealizowane.

Od niedawna cmentarzem opiekuj± się uczniowie Szkoły Podstawowej nr 2 w Koronowie. Oprócz prac porz±dkowych przeprowadzono inwentaryzację zachowanych nagrobków, wykonuj±c ich spis, dokumentację fotograficzn± oraz tłumacz±c nazwiska zmarłych. Temu cennemu przedsięwzięciu patronuj± Centrum Edukacji Obywatelskiej, Instytut Dziedzictwa Narodowego, Narodowe Centrum Kultury, Gmina Żydowska oraz władze miasta. W dniu 26 lutego 2007 roku burmistrz Stanisław Gliszczyński oficjalnie powierzył młodym koronowianom opiekę nad cmentarzem. Więcej informacji o tej inicjatywie znajdziesz na stronie www.ceo.org.pl.Nekropolia jest wpisana do rejestru zabytków pod numerem A/241/90.

tekst: K. Bielawski
Wiele zdjęć z cmentarza żydowskiego w Koronowie znajdziesz też
na stronach: Altacarya oraz www.skutecki.pl
Kliknij tu, by obejrzeć multimedialn± prezentację cmentarza
Kliknij tu, by zobaczyć lokalizację cmentarza na mapie z 1934 roku
Bibliografia:
Tomasz Kawski "Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza
w latach 1918-1942"
"Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust"