"Ustała rado¶ć naszego serca, zmienił się w żałobę nasz taniec,
nieszczę¶cie jest wielkie jak morze. Aniołowie płacz±,
Zabrano ¦więt± Arkę. Chwale naszej gminy odcięto rogi.
Usta sprawiedliwego pełne były klejnotów, w¶ród braci pracy szerzył wiarę".
Fragment inskrypcji na jednej z macew z cmentarza żydowskiego w Knyszynie

Do pocz±tku XVIII w. Żydzi z Knyszyna chowali swoich zmarłych na cmentarzu w odległym o około 20 km Tykocinie. Około 1705 r. udało się doprowadzić do założenia gminy żydowskiej w Knyszynie. Prawdopodobnie wkrótce potem rozpoczęto pochówki na miejscowym cmentarzu, który powstał na groblach dawnych sadzawek rezydencji króla Zygmunta Augusta, położonych ok. 2 km na południowy wschód od centrum miejscowo¶ci, po wschodniej stronie drogi do wsi Cisówka.

Do drugiej połowy XVIII w. status prawny cmentarza pozostawał nieuregulowany. Dopiero w dn. 14 kwietnia 1786 r. knyszyński kahał otrzymał od gubernatora Kopeckiego oficjalne pozwolenie, w którym postanowiono: "Zebrani mieszkańcy Knyszyna Żydzi wspólno¶ci± aby ogrodzili mogiłki swoje i my¶li przedsięwzięcia swego ż±dać dozwala Zwierzchno¶ć Dworska przychylaj±c się do tej pro¶by tak mieysca, jak z dawna było i te ogrodzenie i tymże grzebania sie dozwala [.] ażeby już odt±d z knyszyńskiego państwa, b±dĽ miasta, czyli wprost mieszkaniec nie ważył się szukać innego miejsca po cudzych państwach z opłacaniem wyniszczaj±cym, Zwierzchno¶ć odt±d nie zabrania, ażeby każdy należ±cy z mniejszym kosztem grzebał".

W dn. 30 grudnia 1787 r. gubernator Kopecki wydał kolejne rozporz±dzenie, stanowi±ce: "Ponieważ mieszkańcy knyszyńscy Żydzi z dawna na sadzawkach dworskich Knyszyna mogiłki miane z dozwolenia dnia 14 Apryla 1786 r. około tychże mogiłek parkanem dobrym ogrodzenie ponowili, przez co wygodne miejsce do grzebania zmarłych swoich uczynili, ażeby odt±d żaden z Knyszyńskiego Państwa, b±dĽ i Miasta czyli wprost mieszkaniec nie ważył sie szukać innego mieysca po cudzych państwach z opłaceniem wyznaczaj±cym Zwierzchno¶ć Dworska Knyszyńska odt±d nie zabrania, ale owszem, ażeby tu każdy należ±cy jako i z mniejszym kosztem grzebał, a przez ci i mieysce i siebie nie uszkadzał, nakazuję".

Można zakładać, że przez ponad 200 lat funkcjonowania cmentarza, pochowano na nim nie mniej niż kilka tysięcy osób. Ze względu na zapełnienie terenu, około 1925 r. gmina żydowska stanęła przed konieczno¶ci± organizacji kolejnego miejsca pochówku. Cmentarz planowano założyć na Górze Królowej Bony. Wybór tej lokalizacji spotkał się z oporem chrze¶cijan, którzy w 1925 r. na Górze ustawili krzyż. Ostatecznie nowy cmentarz żydowski powstał tuż obok starych "mogiłek", stykaj±c się z nimi w czę¶ci południowo-wschodniej i tworz±c jeden kompleks grzebalny.

Przytoczmy tu fragment opisu cmentarza autorstwa Michała Wróblewskiego, opublikowanego w 2004 r. na łamach "Czasopisu": "W ci±gu bez mała dwustu lat renesansowe groble obrastały lasem kamiennych nagrobków. Powstał niesamowity efekt krajobrazowy. Wytworzyła się na wskro¶ barokowa symboliczna sceneria theatrum vanitatis tego ¶wiata. Oto macewy stawiane do¶ć bezładnie, choć tradycyjnie zawsze zwrócone na wschód, zdwojone odbiciami w lustrach sadzawek, miały za sob± tło w postaci wzgórza szubienicznego, na którym dyndały zwłoki łotrzyków, rozdziobywane przez kruki i wrony. W słotne wieczory, ze wschodz±cym księżycem w lisiej czapie przezieraj±cym co raz przez dziury w gnanej wiatrem draperii ciemnych chmur, nagrobne kamienie nieodparcie zdawały się przywodzić na my¶l hurmę wiecznych tułaczy, sun±cych przez krainę cieni".

W okresie międzywojennym przy cmentarzu znajdował się budynek, pełni±cy funkcję mieszkania stróża lub domu przedpogrzebowego. Przez wiele lat doj¶cie do cmentarza prowadziło od strony drogi Knyszyn-Cisówka, jednak po pochowaniu przy wej¶ciu samobójcy o nazwisku Zapasner, zaczęto używać drogi biegn±cej od strony traktu Knyszyn-Wodziłówka.

Cmentarz służył jako miejsce pochówku do czasów drugiej wojny ¶wiatowej. Spoczęło tu między innymi 74 mieszkańców Knyszyna, zamordowanych przez Niemców w dn. 2 listopada 1942 r. na terenie miasta podczas deportacji ludno¶ci żydowskiej do obozu zagłady w Treblince.

Zapewne już w czasie wojny rozpoczęła się stopniowa dewastacja cmentarza. Dzięki zachowanemu materiałowi ikonograficznemu wiadomo, że w kolejnych latach z cmentarza wywieziono m. in. macewy wykonane z marmuru i innych cenniejszych kamieni. Autorzy inwentaryzacji wykonanej w 1990 r. szacuj±, że do dzi¶ nie zachowało się około 20-30% nagrobków. Wydaje się jednak, że ten procent jest znacznie większy. Należy zauważyć, że pomimo zniszczeń i kradzieży knyszyński cmentarz wci±ż stanowi jedno z największych skupisk macew na terenie województwa podlaskiego.

W latach PRL nieużytkowany cmentarz stopniowo zarastał. Gęsta ro¶linno¶ć, brak drogi oraz ciek wodny utrudniały dostęp.

Prawdopodobnie w latach 70-tych jeden z dawnych żydowskich mieszkańców Knyszyna lub ich potomek zlecił wykonanie pomnika na grobie Simy i Perli Brzezińskich oraz Malki Czeszlar, zabitych w trakcie bombardowania miasta w dn. 26 czerwca 1941 r. i pochowanych na nowym cmentarzu.

W 1990 r. Tomasz Wi¶niewski, Iwona Plichta-Wi¶niewska i Józef Maroszek na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku wykonali inwentaryzację nekropolii. Dokumentacja przechowywana jest w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Białymstoku. W trakcie prac w starej czę¶ci cmentarza odnaleziono 620 macew i 66 przypór; w czę¶ci nowej - 12 macew i 16 przypór. Najstarszy zidentyfikowany nagrobek upamiętnia osobę zmarł± w 1806 r. Zachowane macewy w większo¶ci wykonane z polnych kamieni granitowych, z inskrypcjami sporz±dzonymi wył±cznie w języku hebrajskim. Ł±cznie cmentarz zajmuje obszar o powierzchni 2,8 ha, z czego czę¶ć stanowi± dawne sadzawki (obecnie wyschnięte, czę¶ciowo zapełnione wod± jedynie w okresie wiosennych roztopów).

Od kilku lat cmentarz znalazł się w spektrum zainteresowania Knyszyńskiego Towarzystwa Regionalnego im. Zygmunta Augusta. W 2012 r. z inicjatywy Krzysztofa Bagińskiego - wiceprzewodnicz±cego Towarzystwa i wiceburmistrza Knyszyna - oznaczono zbiorow± mogiłę osób zamordowanych w 1942 r. W jej miejscu ustawiono granitowy głaz z tablic±, która od 1964 r. do lat osiemdziesi±tych wisiała na murze Urzędu Miasta. Tablica - pierwotnie nie wzmiankuj±ca narodowo¶ci ofiar - została ozdobiona Gwiazdami Dawida.

Cmentarz okresowo odwiedzaj± grupy młodzieży z Izraela. Dzięki ich staraniom niektóre nagrobki zostały ustawione, a inskrypcje pomalowane czarn± farb±.

W 2014 r. Knyszyńskie Towarzystwo Regionalne im. Zygmunta Augusta we współpracy z Fundacj± Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego zrealizowało projekt "Odkrywamy kirkut w Knyszynie". W ci±gu kilku miesięcy wycięto zakrzewienie, podniesiono czę¶ć przewróconych nagrobków, wykonano i oznakowano doj¶cie od strony drogi Knyszyn-Cisówka. Na terenie cmentarza urz±dzono szlak turystyczny: przy wej¶ciu ustawiono tablicę informacyjn± z rysem historycznym nekropolii, map± i opisem wybranych nagrobków. Dodatkowo wydano broszurę z przewodnikiem po cmentarzu, dystrybuowan± bezpłatnie w Centrum Informacji Turystycznej w urzędzie miejskim w Knyszynie oraz dostępn± na stronie internetowej www.knyszyn.pl. Realizacja projektu była możliwa dzięki grantowi pozyskanemu z funduszy Unii Europejskiej w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, wsparciu Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego oraz wolontaryjnej pracy członków Knyszyńskiego Towarzystwa Regionalnego im. Zygmunta Augusta oraz innych mieszkańców.

tekst: K. Bielawski
Bibliografia:
Sadowska-Dubicka E., Bezcenny kirkut , "Nowy Goniec Knyszyński" 2011, nr 7-8 (94), ss. 23-31.
Polecamy lekturę artykułów:
Legenda o powstaniu cmentarza żydowskiego w Knyszynie
"Przetrwać siebie" * "Działo się to w Knyszynie" * Stosunki polsko-żydowskie w Knyszynie
W 60 rocznicę zagłady knyszyńskich Żydów * Zamiast wieńca na trumnę
Film video nakręcony na cmentarzu