KAZIMIERZ DOLNY NAD WISŁˇ |
|
English text |
Pierwsze wzmianki o gminie żydowskiej w Kazimierzu Dolnym nad Wisł± (w języku jidysz: Kuzmir) pochodz± z 1507 roku. Rozwojowi lokalnej społeczno¶ci żydowskiej sprzyjało położenie miasta nad Wisł± i zwi±zane z tym możliwo¶ci spławu drewna i zboża. Swoje interesy prowadził tu Szmul Jakubowicz Zbytkower, znany żydowski bogacz i bankier pożyczaj±cy pieni±dze królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu.
W 1827 roku do miasta przeniósł się cadyk Ezechiel syn Cwi-Hirsza Taub, uczeń słynnego Jakuba Icchaka Horowitza - "Widz±cego z Lublina". Jego dwór w Kazimierzu przyci±gał liczne rzesze chasydów, wierz±cych w cudowne moce cadyka. Reb Ezechiel był uzdolniony muzycznie, jego mottem było: "Nie mogę odczuwać rado¶ci szabasu bez nowej melodii". Do dzi¶ chasydzi nuc± utwory skomponowane na kazimierskim dworze cadyka. Synowie i wnukowie Ezechiela przewodzili wspólnotom chasydzkim w Jabłonowie, Zwoleniu, Nowym Dworze Mazowieckim, Mławie, Warszawie, Wołominie, Dęblinie i Palestynie.
Z miastem zwi±zana jest też legenda o Esterce. Znany z licznych romansów król Kazimierz Wielki ponoć wła¶nie tu zabiegał o względy pięknej Żydówki, a do jej alkowy w zamku w Bochotnicy chadzał tajnym przej¶ciem. Zwi±zek miał zaowocować potomstwem oraz nadaniem przez króla wielu przywilejów dla ludno¶ci wyznania mojżeszowego. Jan Długosz tak pisał o tym zdarzeniu: "A król polski Kazimierz, chociaż gor±co kochał swoj± (...) nałożnicę Rokiczanę, której uroda go oczarowała, kiedy jednak dowiedział się od jednego z pokojowców, że jest łysa i ma ¶wierzb i wreszcie kiedy, nie ufaj±c donosowi i zostawiaj±c os±d własnym oczom, stwierdził to osobi¶cie, natychmiast j± usun±ł i wzi±ł sobie za nałożnicę kobietę żydowskiego pochodzenia Esterkę, z powodu z niezwykłej urody. Miał z ni± dwóch synów, Niemierzę i Pełkę. Również na pro¶by wspomnianej nałożnicy Estery dokumentem królewskim przyznał wszystkim Żydom mieszkaj±cym w Królestwie Polskim nadzwyczajne przywileje i wolno¶ci."
Pierwszy cmentarz żydowski w Kazimierzu Dolnym powstał na końcu ul. Lubelskiej pod gór± Sitarz, tuż za ówczesn± dzielnic± żydowsk±. Nieznana jest dokładna data jego założenia, zapewne nast±piło to wraz z ukonstytouwaniem sie gminy żydowskiej w Kazimierzu. Andrzej Jaworski w swej ksi±żce "Żydzi kazimierscy - dzieje, kultura, kuchnia" tak pisze o tej nekropolii: "Nie udało się odnaleĽć jak dot±d żadnego obrazu z kazimierskim starym kirkutem, żadnej fotografii. Mało już kto spo¶ród żyj±cych pamięta, jak wygl±dał. Zdaniem Anny Sanackiej i Tadeusza Ulanowskiego posiadał do¶ć chaotyczny rozkład grobów, wiele macew znacz±cych groby zmarłych kupców i ludzi zamożnych wyróżniało się wspaniał± ornamentyk± wklęsł± lub wypukł±, o dużej warto¶ci artystycznej. Spo¶ród nich wyróżniał się wspaniało¶ci± sarkofag reb Ezechiela Tauba". Przytoczmy też fragment ksi±żki Majera Bałabana "Zabytki historyczne Żydów w Polsce", wydanej w 1929 roku: "Na stoku góry leży cmentarz w Kazimierzu nad Wisł±. Już nawet dostęp do niego jest tak zarosły, że trzeba przedzierać się przez jakie¶ podwórza i parkany. Liczne s± tutaj pomniki z pierwszej ćwierci XIX wieku, kilka z nich wprawiono do muru w oddzielnych niszach. Tutaj spoczywa Izrael Aharon ben Gad Halewi, zwany Der Magid. (.....) Obok magida s± pochowani: Józef Juzpa, fundator Bethamidraszu, jego żona Estera itd".
|
|
Stary cmentarz żydowski na makiecie miasta sporz±dzonej według stanu z 1910 r. (foto: K. Bielawski)
|
Cmentarz został zdewastowany już na pocz±tku II wojny ¶wiatowej. Żydzi zostali zmuszeni do wyrwania macew i utwardzenia nimi terenu przy klasztorze Reformatów, dziedzińca magistratu oraz wyłożenia ¶cieżek wiod±cych do szaletów przy domach zajętych przez hitlerowców.
Na terenie cmentarza Niemcy zbudowali kasyno wojskowe oraz baraki.
Nie przetrwał nagrobek cadyka Ezechiela Tauba. Nie ma też ¶ladu po starym domu przedpogrzebowym. Obecnie w miejscu cmentarza znajduje się przyszkolne boisko. Uważny obserwator z pewno¶ci± dostrzeże fragmenty macew, tkwi±ce w kamiennym murze otaczaj±cym boisko. To swoiste memento przypomina dzieciom, że piłkę kopi± na grobach.
W 1995 roku o kazimierskim beit-chaim tak pisano na łamach lubelskiego wydania Gazety Wyborczej: "Jak tylko więcej popada, to wychodz±. Czasami można zobaczyć całe szkielety, czasami tylko żebra czy pojedyncze ko¶ci - mówi jeden z mieszkańców Kazimierza Dolnego. Ludzkie ko¶ci można znaleĽć na zboczu Góry Trzech Krzyży, w bezpo¶rednim s±siedztwie szkoły przy ulicy Lubelskiej. (...) Wszyscy już się przyzwyczaili i na nikim nie robi± wrażenia wystaj±ce z ziemi ko¶ci".
|
 |
 |
 |
 |
Fragmenty macew w murze otaczaj±cym boisko i ko¶ci wypadaj±ce ze skarpy (foto: Łukasz Baksik) |
Wobec terytorialnego rozwoju miasta i zwi±zku z wydanym w 1792 roku zarz±dzeniem Komisji Policji Obojga Narodów o zamykaniu nekropolii zlokalizowanych w obszarze zabudowanym, gmina żydowska w Kazimierzu stanęła przed konieczno¶ci± zorganizowania nowego miejsca pochówku. Wspomniany przepis nie był zapewne bezwzględnie egzekwowany, skoro dopiero w 1851 roku powstała nowa nekropolia żydowska, położona na zboczu w±wozu na Czerniawach. Grunt pod cmentarz został podarowany kazimierskiemu kahałowi przez niejakiego Motka Herzberga. Również i ta nekropolia została niemal doszczętnie zdewastowana na rozkaz Niemców. Na cmentarzu dokonywano egzekucji ludno¶ci żydowskiej i chrze¶cijańskiej. Po wojnie teren nekropolii ogrodzono, jednak mur ten ulegał erozji i ostatecznie został rozebrany w 1971 roku.
W latach osiemdziesi±tych z inicjatywy Towarzystwa Opieki nad Zabytkami w Kazimierzu, Muzeum Nadwi¶lańskiego i Urzędu Konserwatora Zabytków, udało się zebrać dziesi±tki potłuczonych płyt nagrobnych. Przez ponad czterdzie¶ci lat wiele z nich uległo zniszczeniu, jednak cze¶ć przetrwała w do¶ć dobrym stanie, z resztkami polichromii. Stało się tak dzięki zabiegom miejscowego malarza, Antoniego Michalaka, który podczas II wojny ¶wiatowej zasugerował Niemcom, aby - rzekomo w celu przyspieszenia prac - nie skuwać inskrypcji i budować chodniki z macew ułożonych awersem do ziemi. Odzyskane nagrobki posłużyły do wzniesienia jednego z najciekawszych polskich lapidariów, zaprojektowanego przez inż. Tadeusza Augustynka.
|
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Cmentarz żydowski na Czerniawach (foto: K. Bielawski) |
Wyłożona fragmentami macew "¶ciana płaczu" pęka w ¶rodku, co symbolizować ma tragiczny los polskich Żydów. Płyty nagrobne starano się grupować zgodnie z obowi±zuj±cym na cmentarzach żydowskich podziałem na kwatery męskie i kobiece: po lewej umieszczono w większo¶ci nagrobki kobiet, po prawej - mężczyzn. Czę¶ć macew ustawiono po lewej stronie lapidarium.
Warto przej¶ć na drug± stronę pomnika, gdzie w bukowym lesie można odnaleĽć stele o szczególnych walorach artystycznych. Kazimierskie macewy tworz± niezwykł± galerię żydowskiej sztuki sepulkralnej. Znajdziemy tu nagrobki o symbolicznych zdobieniach, z widocznymi jeszcze ¶ladami polichromii. Większo¶ć z nich wykonano z jasnoszarego piaskowca. Ciekawostkę stanowi macewa, na której hebrajskie litery Pe Nun - stanowi±ce abrewiaturę sformułowania "tu pochowany" - wykuto w sposób do złudzenia przypominaj±cy twarz człowieka, co stanowi odej¶cie od powszechnego w judaiĽmie zakazu odwzorowania postaci ludzkich.
Fragmenty macew z cmentarzy żydowskich w Kazimierzu Dolnym można odnaleĽć także w ekspozycji Muzeum Nadwi¶lańskiego przy ul. Senatorskiej 11/13 oraz w pobliskim klasztorze ojców franciszkanów, gdzie kilka z nich tkwi w murze oraz w progu wewn±trz budynku, a kilkana¶cie innych zgromadzono w klasztornej sali muzealnej. |
 |
 |
 |
 |
Macewy w klasztorze ojców franciszkanów (foto: K. Bielawski) |
W Kazimierzu przy Małym Rynku zachował się gmach dawnej synagogi. Na jej ¶cianie umieszczono tablicę z napisem: "Ku czci trzech tysięcy polskich obywateli żydowskiej narodowo¶ci, dawnych mieszkańców Kazimierza Dolnego, zamordowanych przez okupanta hitlerowskiego w czasie II wojny ¶wiatowej." Niestety, wyposażenie synagogi uległo zniszczeniu. Przez wiele lat mie¶ciło się tu kino, potem kwiaciarnia. Niedawno budynek został przejęty przez Gminę Żydowsk± w Warszawie, która w głównej sali urz±dziła wystawę judaików i archiwalnych fotografii, a w pozostałych pomieszczeniach sklep oraz pokoje go¶cinne. Drewniany budynek obok synagogi mie¶cił niegdy¶ żydowskie jatki.
W odróżnieniu od wielu polskich miast, Kazimierz zdaje się być ¶wiadomy bogatej spu¶cizny po miejscowej społeczno¶ci żydowskiej. W oddziałach Muzeum Nadwi¶lańskiego można obejrzeć ekspozycje o tematyce judaistycznej. W Muzeum Sztuki Złotniczej znajdziemy między innymi XVIII-wieczn± tarczę na Torę, oliwne lampki zapalane podczas ¦więta Chanuka, wskaĽniki do czytania Tory zwane "jad" czy kieliszki kiduszowe. Miło¶nicy judaików koniecznie powinni odwiedzić oddział Muzeum w Kamienicy Celejowskiej. Bogata kolekcja obrazów zawiera liczne płótna przedstawiaj±ce przedwojenny Kazimierz oraz jego żydowskich mieszkańców. Wisi tu między innymi namalowany przed wojn± przez Kazimierza Sichulskiego obraz, przedstawiaj±cy cmentarz żydowski na Czerniawach.
|
 |
 |
 |
 |
Judaika w muzeum w Kamienicy Celejowskiej (foto: K. Bielawski) |
W sali na parterze eksponowane s± pami±tki po Żydach z Kazimierza: menora, dziewiętnastowieczna Tora, lampa chanukowa z przełomu XIX i X w., lichtarz z miejscowej synagogi, kubek do rytualnych ablucji oraz ułamek macewy. Na makiecie przedstawiaj±cej Kazimierz nad Wisł± z 1910 roku można zobaczyć wygl±d dzielnicy żydowskiej wraz ze starym cmentarzem przy ul. Lubelskiej. Żydowsk± przeszło¶ć miasta staraj± się też wykorzystać handlarze - na straganach roi się od "pami±tek z Kazimierza" w postaci współczesnych menor czy kiczowatych figurek ortodoksyjnych Żydów.
tekst: K. Bielawski
Polecamy też odwiedzenie poniższych stron internetowych:
Księga Pamięci Kazimierza
Wirtualny Sztetl
Bagnówka (wiele zdjęć z cmentarza żydowskiego w Kazimierzu)
¦ladami zabytków kultury żydowskiej na LubelszczyĽnie
|
Cmentarz żydowski na Czerniawach w obiektywie Katarzyny Peszel |
 |
 |
 |
![Niewiasta Wychowana w skromno¶ci i do¶wiadczona w m±dro¶ci, Znana powszechnie [jako] opoka małżeństwa Szczodrobliwa gospodyni domu Roztropno¶ć jej [symbolizuje] ¶wiatło oliwy z oliwek](images/kirkutkazimierz/kazimierz018m.jpg) |
Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Kazimierza Dolnego i i ich nekropoliach.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± te cmentarze z okresu przed II wojn± ¶wiatow±. |
 |
Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji. |
|