"Niejedne oczy ze łzami spogl±daj± w stronę cmentarza,
gdzie po ziemskiej wędrówce odpoczywaj± ukochani i drodzy ich sercu"
Jacob Cohn, Historia gminy synagogalnej w Katowicach na Górnym ¦l±sku

Historia cmentarza żydowskiego w Katowicach sięga 1868 roku, kiedy to gmina wyznaniowa kupiła od Josefa Ludnofskiego 3 morgi pola za cenę 480 talarów, celem założenia własnego miejsca pochówku. Miejsce to znajdowało się na zachód od drogi prowadz±cej z Katowic do Mikołowa (Nikolai). Wcze¶niej zmarłych grzebano na cmentarzu w Mysłowicach, mimo iż 5 paĽdziernika 1864 roku zapadła decyzja, by Żydzi mieszkaj±cy w Katowicach, Katowickiej Hałdzie (Kattowitzer Halde, dzi¶ obszar między ¦ródmie¶ciem a Brynowem) i Brynowie (Brynow) utworzyli własn± gminę. Lekarz powiatowy, dr Heer z Bytomia, miał wydać orzeczenie czy nie należy wnie¶ć zastrzeżeń natury sanitarno-policyjnej przeciwko temu projektowi. Dr Heer o¶wiadczył: "Nie przewiduje się rozszerzenia miasta w kierunku projektowanego miejsca pochówku; jest ono odgrodzone od miasta torami kolei górno¶l±skiej, prowadz±cymi do Mysłowic. Istniej± większe szanse na powiększanie się miasta ku północy i północnemu wschodowi, ponieważ znajduj± się tam ko¶cioły parafii katolickich i ewangelickich oraz huty i kopalnie, więc można tam dużo bardziej oczekiwać budowy nowych domów". Okazało się, że pierwsza czę¶ć tego przewidywania była myl±ca.

W 1868 roku ukończono budowę domu przedpogrzebowego i dnia 9 wrze¶nia tegoż roku, podczas aktu religijnego, nast±piło przekazanie cmentarza do użytku. W uroczysto¶ci uczestniczył rabin, dr Rosenthal z Bytomia (Beuthen), który wygłosił stosowne przemówienie. Pierwszy pochówek miał miejsce 20 paĽdziernika 1869, kiedy to społeczno¶ć żydowska w Katowicach żegnała czteroletniego chłopca - Karla Münzera. Pierwszy pogrzeb dorosłego człowieka, Meyera Katza, administratora materiałowego, odbył się 2 lutego 1870 roku.

W spisanej po wojnie "Księdze Pamięci Katowic" Dobka Buchstein wspomina także cmentarz żydowski: " Cmentarz w Katowicach był utrzymywany wyj±tkowo dobrze. Odpowiedzialna za jego utrzymanie rodzina Krebsów wyj±tkow± codzienn± opiek± nad tym ¶więtym miejscem zdobyła sobie szacunek. Każdego dnia przychodzili robotnicy, by zbierać spadłe z drzew li¶cie i dbać o kwiaty zasadzone przez rodziny zmarłych. Salo Krebs prowadził kartotekę grobów i je¶li jaka¶ rodzina przybyła odwiedzić groby swoich najbliższych, a nie znała dokładnej lokalizacji, natychmiast otrzymywała informacje o położeniu od rodziny Krebsów, którzy sprawdzali to w spisie. Szlachetni członkowie rodziny Krebsów byli zawsze gotowi pomagać potrzebuj±cym. (...) Podczas Holocaustu zginęli wszyscy Krebsowie, za wyj±tkiem córki Amy, która wyszła za Jacoba Jarczina z Sosnowca i obecnie mieszka w Kopenhadze. Ceremonie żałobne na cmentarzu były prowadzone przez rabinów, z towarzyszeniem chóru z Wielkiej Synagogi. Cmentarz miał wspaniały dom przedpogrzebowy (...). W ci±gu dnia rodzina zmarłego mogła tam siedzieć, a na noc wynajmowano osobę do czuwania przy zwłokach. T± pracę zwykły wykonywać dwie starsze niezamężne kobiety. Cmentarz posiadał również duż± salę, wygl±daj±c± jak teatr, w której w półokręgu ustawione były krzesła dla żałobników. Z tego miejsca rabin wygłaszał mowę pogrzebow±. Trumna ze zmarłym stała naprzeciwko. PóĽniej następował pogrzeb. Najważniejsze osobisto¶ci gminy były członkami bractwa Chewra Kadisza i osobi¶cie zajmowały się rytualnym oczyszczeniem zwłok. Bardzo dobrze pamiętam jednego z nich, p. Wassertheila, wła¶ciciela dużego zakładu tekstylnego przy ul. 3 Maja".

W 1870 roku nast±piła gruntowna przebudowa i rozbudowa domu przedpogrzebowego, a Ludwig Katz zlecił bezpłatne wykonanie nawierzchni asfaltowej. Teren cmentarza był kilkakrotnie powiększany pierwszy raz w 1927 roku. Podczas II wojny ¶wiatowej nazi¶ci zdewastowali cmentarz. Po zakończeniu wojny, w 1945 roku, dokonano kolejnego rozszerzenia terenu.

Na powierzchni 1,1 hektara zachowało się około 1.400 nagrobków. Znajduj± się tutaj okazałe grobowce żydowskich rodzin zasłużonych w historii Katowic - Goldsteinów, Schalschów, Grünfeldów (budowniczy dwóch katowickich synagog) a także grób rabina katowickiej gminy wyznaniowej - Jacoba Cohna. Na szczególn± uwagę zasługuje wyj±tkowe zdobnictwo nagrobków. W centralnym punkcie XX wiecznej czę¶ci cmentarza znajduje się pomnik po¶więcony ofiarom żydowskim Holokaustu.

Cmentarz położony jest przy ulicy Kozielskiej 16. Jest otwarty w godzinach od 8:00 do 17:00, oprócz sobót. Teren jest otoczony kamiennym murem.

Więcej informacji o historii Żydów w Katowicach znajdziesz na witrynie JewishGen

Kliknij tu, by obejrzeć krótki film nakręcony na terenie tej nekropolii.

tekst: Jacek Tomaszewski
zdjęcia: Maciej ¦mieszny