Podczas swej kilkusetletniej obecno¶ci w Kaliszu, miejscowi Żydzi posiadali dwa cmentarze. Pierwszy z nich został założony pod koniec XIII wieku na wzgórzu pomiędzy wioskami Dobrzec i Rypinek, w miejscu zwanym "Na czaszkach", na terenie ograniczonym dzisiejszymi ulicami: Skalmierzyck±, Handlow± i Nowy ¦wiat. Zakup gruntu z przeznaczeniem na cmentarz został potwierdzony w 1287 roku przez księcia Przemysława II. Ze sporz±dzonego wówczas dokumentu dowiadujemy się, że: "Rupinjusz, syn Ja¶ka i Żydzi kaliscy (.....), zeznali z własnej i nieprzymuszonej woli, że Rupinjusz zapisał swoj± dziedziczn± górę, położon± na granicy swego dziedzicznego maj±tku Podgórze (....) starszym Żydom kaliskim i całej ich społeczno¶ci na cmentarz dla nich, za cenę wiecznej opłaty 9 talentów pieprzu i 2 szafranu". Nekropolia ta była użytkowana przez kolejnych kilkaset lat i uległa całkowitemu zniszczeniu w okresie drugiej wojny ¶wiatowej. Zabytkowe płyty nagrobne na rozkaz przedstawicieli "rasy panów" wykorzystano do utwardzania brzegów Prosny. W 1946 roku, na mocy dekretu o mieniu opuszczonym i poniemieckim, grunt cmentarny został przejęty przez skarb państwa. W kolejnych latach teren ten został zabudowany - wzniesiono tu między innymi bloki mieszkalne, o¶rodek szkolno-wychowawczy dla dzieci specjalnej troski oraz stację pogotowia ratunkowego.

Pod koniec XIX wieku pierwszy cmentarz żydowski w Kaliszu był już całkowicie zapełniony. Brak możliwo¶ci jego poszerzenia wymusił konieczno¶ć organizacji kolejnego miejsca pochówku. Nowy cmentarz założono na działce przy obecnej ul. Podmiejskiej 21. Pocz±tkowo duża grupa kaliskich Żydów nie chciała grzebać tu swoich zmarłych, preferuj±c pochówki na starym cmentarzu. Stan ten uległ radykalnej zmianie dopiero w latach trzydziestych, po ¶mierci rabina Jecheskiela Lipszyca, zmarłego w dniu 21 marca 1932 roku. Od czasu jego pogrzebu nowy cmentarz żydowski został powszechnie zaakceptowany jako nowe miejsce grzebalne. W 1921 roku wzniesiono ogrodzenie nekropolii, rozpoczęto także budowę stajni i powozowni. Dwa lata póĽniej wybudowano zaplecze gospodarcze, a w 1926 roku rozpoczęto budowę domu przedpogrzebowego. Lata Holocaustu cmentarz przetrwał w stosunkowo dobrym stanie. W okresie PRL opuszczona nekropolia powoli popadała w zapomnienie i niszczała. Dla czę¶ci mieszkańców cmentarz pełnił funkcje rekreacyjne, między nagrobkami bawiły się dzieci i spotykali amatorzy alkoholowych imprez na ¶wieżym powietrzu. Stan ten wzbudzał zastrzeżenia lokalnych społeczników oraz Żydów pochodz±cych z Kalisza. W konsekwencji ich protestów, w latach 1985-88 władze zdecydowały się na ogrodzenie nekropolii. Proces dewastacji trwał jednak nadal. Przytoczmy tu opublikowan± na łamach "Gazety Kaliskiej" wypowiedĽ wywodz±cego się z Kalisza Barucha "Bolka" Kolskiego: "W 1988 roku (....) odwiedziłem cmentarz przy ul. Podmiejskiej, gdzie był pochowany także mój ojciec. Z trudno¶ci± przedzierałem się przez dziko rosn±ce krzaki, trawy, chwasty, stosy ¶mieci. Wiedziałem, że po wojnie było tam 3.000 nagrobków. Niestety, naliczyłem ich zaledwie dwie¶cie. Kiedy ponownie przyjechałem na zjazd asnykowców w 1993 roku, naliczyłem już tylko 95 mogił. Potem było ich już coraz mniej....".

Szanse na restaurację cmentarza pojawiły się pod koniec lat osiemdziesi±tych. W dzieło jego ratowania zaangażowali się urodzeni w Kaliszu Żydzi, między innymi uprzednio cytowany Baruch Kolski. Spo¶ród lokalnych społeczników działaj±cych na rzecz restauracji tego miejsca wymieńmy dr Edmunda Łuczaka, odznaczonego medalem "Sprawiedliwy W¶ród Narodów ¦wiata". Teren nekropolii został uporz±dkowany. Wykonano także dokumentację fotograficzn± zachowanych nagrobków. Dzięki wsparciu finansowemu Zenona Sroczyńskiego, współwła¶ciciela firmy Hellena, wyremontowano dom przedpogrzebowy, urz±dzaj±c w nim izbę pamięci Żydów kaliskich. W 1989 roku działaczom Fundacji Rodziny Nissenabumów udało się odzyskać około dwóch tysięcy zabytkowych macew, wykorzystanych przez Niemców do umacniania brzegów rzeki.

Główne wej¶cie na cmentarz wiedzie od strony ul. Podmiejskiej. Po prawej stronie bramy znajduje się odrestaurowany dom przedpogrzebowy, pełni±cy obecnie funkcję Domu Pamięci i Spotkań. Zgromadzono w nim kolekcję zdjęć, wiele ksi±żek, przedmiotów i innych pami±tek po żydowskich mieszkańcach Kalisza, w tym kompletny zwój Tory czy rytualne ¶wieczniki. Budynek pełni także rolę sali wykładowej, w której organizowane s± zajęcia dla szkół i konferencje o tematyce judaistycznej. Po lewej stronie widoczne s± ruiny murowanego budynku gospodarczego z lat trzydziestych, a nieco dalej - pomnik po¶więcony ofiarom Holocaustu z Błaszek, odsłonięty w miejscu, w którym w 1967 roku złożono prochy zmarłych ekshumowanych ze zniszczonego cmentarza żydowskiego w Błaszkach. W południowej czę¶ci cmentarza odnajdziemy obelisk, upamiętniaj±cy Żydów w pomordowanych w latach 1939-1945. W ¶rodkowym sektorze cmentarza znajduj± się zachowane macewy. Czę¶ć stoi w miejscu wła¶ciwego pochówku, inne ułożono płasko na ziemi lub ustawiono pionowo. S± nagrobki o zróżnicowanych, typowych dla pocz±tków XX wieku formach, z inskrypcjami w językach hebrajskim, polskim i niemieckim. Uwagę zwracaj± dwa ohele - wybudowany do połowy ohel Jecheskiela Lipszyca oraz drugi, należ±cy do rabina Jeszajachu Weldfrejda, zwanego cadykiem ze Zduńskiej Woli, wystawiony przed wojn±, odnowiony po 1989 r. przez Szaję Kawę z Izraela. Na cmentarzu znajduj± się też symboliczne mogiły zamordowanych w latach Zagłady Żydów kaliskich, ufundowane po wojnie przez ich rodziny. Warto przyjrzeć się macewom przytwierdzonym do płycin muru cmentarnego - dzięki zachowanym płaskorzeĽbieniom zwieńczeń stanowi± one warto¶ciow± galerię żydowskiej sztuki sepulkralnej. Na czę¶ci z nich wci±ż widoczne s± unikalne w skali kraju resztki oryginalnych polichromii.

Wstęp na cmentarz możliwy jest po wcze¶niejszym umówieniu się z opiekunem nekropolii, p. Halin± Marcinkowsk± tel.  600 067 956, E-mail: hila@ jewish.org.pl

tekst: K. Bielawski
współpraca: Halina Marcinkowska
zdjęcia: Marek Nowak
Polecamy też lekturę artykułu H. Marcinkowskiej
"Nowy Cmentarz dla Starozakonnych w Kaliszu"
Więcej zdjęć z cmentarza żydowskiego w Kaliszu znajdziesz na stronie www.kalisz.9o.pl

Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji