KALISZ |
Podczas swej kilkusetletniej obecno¶ci w Kaliszu, miejscowi Żydzi posiadali dwa cmentarze. Pierwszy z nich został założony pod koniec XIII wieku na wzgórzu pomiędzy wioskami Dobrzec i Rypinek, w miejscu zwanym "Na czaszkach", na terenie ograniczonym dzisiejszymi ulicami: Skalmierzyck±, Handlow± i Nowy ¦wiat. Zakup gruntu z przeznaczeniem na cmentarz został potwierdzony w 1287 roku przez księcia Przemysława II. Ze sporz±dzonego wówczas dokumentu dowiadujemy się, że: "Rupinjusz, syn Ja¶ka i Żydzi kaliscy (.....), zeznali z własnej i nieprzymuszonej woli, że Rupinjusz zapisał swoj± dziedziczn± górę, położon± na granicy swego dziedzicznego maj±tku Podgórze (....) starszym Żydom kaliskim i całej ich społeczno¶ci na cmentarz dla nich, za cenę wiecznej opłaty 9 talentów pieprzu i 2 szafranu". Nekropolia ta była użytkowana przez kolejnych kilkaset lat i uległa całkowitemu zniszczeniu w okresie drugiej wojny ¶wiatowej. Zabytkowe płyty nagrobne na rozkaz przedstawicieli "rasy panów" wykorzystano do utwardzania brzegów Prosny. W 1946 roku, na mocy dekretu o mieniu opuszczonym i poniemieckim, grunt cmentarny został przejęty przez skarb państwa. W kolejnych latach teren ten został zabudowany - wzniesiono tu między innymi bloki mieszkalne, o¶rodek szkolno-wychowawczy dla dzieci specjalnej troski oraz stację pogotowia ratunkowego.
Pod koniec XIX wieku pierwszy cmentarz żydowski w Kaliszu był już całkowicie zapełniony. Brak możliwo¶ci jego poszerzenia wymusił konieczno¶ć organizacji kolejnego miejsca pochówku. Nowy cmentarz założono na działce przy obecnej ul. Podmiejskiej 21. Pocz±tkowo duża grupa kaliskich Żydów nie chciała grzebać tu swoich zmarłych, preferuj±c pochówki na starym cmentarzu. Stan ten uległ radykalnej zmianie dopiero w latach trzydziestych, po ¶mierci rabina Jecheskiela Lipszyca, zmarłego w dniu 21 marca 1932 roku. Od czasu jego pogrzebu nowy cmentarz żydowski został powszechnie zaakceptowany jako nowe miejsce grzebalne. W 1921 roku wzniesiono ogrodzenie nekropolii, rozpoczęto także budowę stajni i powozowni. Dwa lata póĽniej wybudowano zaplecze gospodarcze, a w 1926 roku rozpoczęto budowę domu przedpogrzebowego. Lata Holocaustu cmentarz przetrwał w stosunkowo dobrym stanie. W okresie PRL opuszczona nekropolia powoli popadała w zapomnienie i niszczała. Dla czę¶ci mieszkańców cmentarz pełnił funkcje rekreacyjne, między nagrobkami bawiły się dzieci i spotykali amatorzy alkoholowych imprez na ¶wieżym powietrzu. Stan ten wzbudzał zastrzeżenia lokalnych społeczników oraz Żydów pochodz±cych z Kalisza. W konsekwencji ich protestów, w latach 1985-88 władze zdecydowały się na ogrodzenie nekropolii. Proces dewastacji trwał jednak nadal. Przytoczmy tu opublikowan± na łamach "Gazety Kaliskiej" wypowiedĽ wywodz±cego się z Kalisza Barucha "Bolka" Kolskiego: "W 1988 roku (....) odwiedziłem cmentarz przy ul. Podmiejskiej, gdzie był pochowany także mój ojciec. Z trudno¶ci± przedzierałem się przez dziko rosn±ce krzaki, trawy, chwasty, stosy ¶mieci. Wiedziałem, że po wojnie było tam 3.000 nagrobków. Niestety, naliczyłem ich zaledwie dwie¶cie. Kiedy ponownie przyjechałem na zjazd asnykowców w 1993 roku, naliczyłem już tylko 95 mogił. Potem było ich już coraz mniej....".
Szanse na restaurację cmentarza pojawiły się pod koniec lat osiemdziesi±tych. W dzieło jego ratowania zaangażowali się urodzeni w Kaliszu Żydzi, między innymi uprzednio cytowany Baruch Kolski. Spo¶ród lokalnych społeczników działaj±cych na rzecz restauracji tego miejsca wymieńmy dr Edmunda Łuczaka, odznaczonego medalem "Sprawiedliwy W¶ród Narodów ¦wiata". Teren nekropolii został uporz±dkowany. Wykonano także dokumentację fotograficzn± zachowanych nagrobków. Dzięki wsparciu finansowemu Zenona Sroczyńskiego, współwła¶ciciela firmy Hellena, wyremontowano dom przedpogrzebowy, urz±dzaj±c w nim izbę pamięci Żydów kaliskich. W 1989 roku działaczom Fundacji Rodziny Nissenabumów udało się odzyskać około dwóch tysięcy zabytkowych macew, wykorzystanych przez Niemców do umacniania brzegów rzeki.
|
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Główne wej¶cie na cmentarz wiedzie od strony ul. Podmiejskiej. Po prawej stronie bramy znajduje się odrestaurowany dom przedpogrzebowy, pełni±cy obecnie funkcję Domu Pamięci i Spotkań. Zgromadzono w nim kolekcję zdjęć, wiele ksi±żek, przedmiotów i innych pami±tek po żydowskich mieszkańcach Kalisza, w tym kompletny zwój Tory czy rytualne ¶wieczniki. Budynek pełni także rolę sali wykładowej, w której organizowane s± zajęcia dla szkół i konferencje o tematyce judaistycznej. Po lewej stronie widoczne s± ruiny murowanego budynku gospodarczego z lat trzydziestych, a nieco dalej - pomnik po¶więcony ofiarom Holocaustu z Błaszek, odsłonięty w miejscu, w którym w 1967 roku złożono prochy zmarłych ekshumowanych ze zniszczonego cmentarza żydowskiego w Błaszkach. W południowej czę¶ci cmentarza odnajdziemy obelisk, upamiętniaj±cy Żydów w pomordowanych w latach 1939-1945. W ¶rodkowym sektorze cmentarza znajduj± się zachowane macewy. Czę¶ć stoi w miejscu wła¶ciwego pochówku, inne ułożono płasko na ziemi lub ustawiono pionowo. S± nagrobki o zróżnicowanych, typowych dla pocz±tków XX wieku formach, z inskrypcjami w językach hebrajskim, polskim i niemieckim.
Uwagę zwracaj± dwa ohele - wybudowany do połowy ohel Jecheskiela Lipszyca oraz drugi, należ±cy do rabina Jeszajachu Weldfrejda, zwanego cadykiem ze Zduńskiej Woli, wystawiony przed wojn±, odnowiony po 1989 r. przez Szaję Kawę z Izraela.
Na cmentarzu znajduj± się też symboliczne mogiły zamordowanych w latach Zagłady Żydów kaliskich, ufundowane po wojnie przez ich rodziny. Warto przyjrzeć się macewom przytwierdzonym do płycin muru cmentarnego - dzięki zachowanym płaskorzeĽbieniom zwieńczeń stanowi± one warto¶ciow± galerię żydowskiej sztuki sepulkralnej. Na czę¶ci z nich wci±ż widoczne s± unikalne w skali kraju resztki oryginalnych polichromii.
Wstęp na cmentarz możliwy jest po wcze¶niejszym umówieniu się z opiekunem nekropolii, p. Halin± Marcinkowsk± tel. 600 067 956, E-mail: hila@ jewish.org.pl
tekst: K. Bielawski
współpraca: Halina Marcinkowska
zdjęcia: Marek Nowak
Polecamy też lekturę artykułu H. Marcinkowskiej
"Nowy Cmentarz dla Starozakonnych w Kaliszu"
Więcej zdjęć z cmentarza żydowskiego w Kaliszu znajdziesz na stronie
www.kalisz.9o.pl
|
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Ekspozycja judaików w domu pogrzebowym |
 |
 |
 |
 |
Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Kalisza i ich nekropoliach.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± te cmentarze z okresu przed II wojn± ¶wiatow±. |
 |
Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji
|
|