Cmentarz żydowski w Jeleniewie Jewish cemetery in Jeleniewo

Osada Jeleniewo została założona w XVIII wieku przez Antoniego Tyzenhausa. W sze¶ćdziesięciu czterech domach mieszkało wtedy 471 osób. Od pocz±tku istnienia Jeleniewa obok ludno¶ci chrze¶cijańskiej żyli tu także i Żydzi. Zachowane księgi metrykalne Żydów z Jeleniewa i okolic pochodz± dopiero z lat 1808 - 1825. Wiemy, że urodziło się wówczas w gminie żydowskiej osiemdziesi±t troje dzieci i zawarto trzydzie¶ci jeden małżeństw. Oprócz imion, znane s± także niektóre nazwiska: Brak, Brzeziński, Dawidowski, Derner, Frampolski, Frank, Garbarski, Hertman, Krzymiański, Lubowski, Lubowicz, Nowowieski, Millethal, Perlstein, Przybylski, Rogowski, Smolnicki, Steinberg, Sztejndorf, Sztejnbret, Urwicz, Wilgocki, Winkielman, Wołomański, Wróblewski, Żyniewski. Wiadomo, że funkcję rabina w latach 1872 - 1882 pełnił Jakow Gordon, a jego kolejnymi następcami byli Jehuda Jakow Zimerman i Meir Lieberman.

Gitel Winkielman i jej rodzina. W tle widać prawdopodobnie dzielnicę żydowsk±,
obecnie ul. Sportow±. Zdjęcie wykonano w 1932 roku, Gitel zmarła rok póĽniej.

W 1880 roku Jeleniewo zamieszkiwało 659 osób. Połowę z nich stanowiła ludno¶ć wyznania mojżeszowego. Jednak miasteczko stopniowo wyludniało się. Spis powszechny z 1921 roku odnotował już tylko 471 osób, w tym 175 Żydów.

Tania Katzir, z domu Lis, mieszkaj±ca przed wojn± w pobliskich Suwałkach, tak wspomina Jeleniewo z lat jej młodo¶ci: "Żydzi w Jeleniewie żyli bardzo skromnie. Zajmowali się głównie rolnictwem i krawiectwem. Wyjeżdżali z Jeleniewa w niedzielę i pracowali w Suwałkach aż do czwartku. Do domów wracali tuż przed szabasem. Niektórzy zabierali w niedzielę zwierzęta gospodarskie: konie, krowy, kurczaki, żeby je póĽniej sprzedać w mie¶cie. Prawie wszyscy mieli krowy i konie. Żydzi byli też wła¶cicielami ziemi. Domy miały wygl±d bardzo prymitywny. Były drewniane i pokryte strzech±. Izby były skromne. Większo¶ć domów miała jedn± izbę i kuchenkę, inne były nieco większe, posiadały może dwie lub więcej izb. Niektóre domy były trochę ładniejsze, miały mocny drewniany dach zamiast strzechy. Po¶rodku wsi znajdowało się małe jeziorko, z wielk± liczb± gęsi i innego ptactwa. Wokół jeziorka mieszkało trzydzie¶ci żydowskich rodzin. Nieco dalej stał ko¶ciół, wokół którego mieszkała wspólnota chrze¶cijan. Synagoga stała w bocznej uliczce wsi, otoczona domami. Z tyłu za synagog± znajdował się cmentarz. Przed synagog± mieszkał rabin, niedaleko także szames Jakow z żon± Brajn±".

Mosze Winkielman i jego wnuki: Rebecca, Arthur i Harry.
Mosze był bratem dziadka Hermana Storicka. Zdjęcie wykonane w 1890 roku.

Nie zachowały się żadne zdjęcia jeleniewskiej synagogi. W archiwach Żydowskiego Instytutu Historycznego przechowywany jest jedynie protokół, wzmiankuj±cy ten budynek: "Dnia 13 stycznia 1927 roku Komisja w składzie lekarza powiatowego M. Niemieńskiego, wójta gminy Jeleniewo Bolesława Araszkiewicza i komendanta posterunku miejscowego Jana [...]kowskiego, dokonała oględzin stanu sanitarnego istniej±cej synagogi i stwierdziła co następuje: Gmina wyznaniowa żydowska we wsi Jeleniewo o ludno¶ci 161 dusz wyznania mojżeszowego posiada jedn± synagogę, mieszcz±c± się w tejże wsi. Synagoga istnieje około sto lat. Zezwolenia na prawo budowy nie posiada. Synagoga mie¶ci się w specjalnie wybudowanym z cegły budynku. (.....) Przy wej¶ciu brak schódek. Należy j± odremontować i od¶wieżyć".

Arthur i Gitel Winkielman. Arthur wyemigrował do Ameryki.
W 1932 roku przyjechał odwiedzić sw± rodzinę w Jeleniewie. Zdjęcie zrobiono podczas jego wizyty.

Jeleniewski sztetl już nie istnieje. Zagładę przyniosła mu II wojna ¶wiatowa. Nie ma już żydowskiego kowala Fajwela Winkielmana, szewca Izaka Wartelskiego, rzeĽnika Dawida Frydmana.... Niewiele wiadomo o losach Żydów z Jeleniewa w czasach Holocaustu. Niektórzy z nich szukali schronienia na Litwie i tam zaginęli. Pozostałych w wiosce hitlerowcy wywieĽli w nieznanym kierunku. W Muzeum Holocaustu przechowywany jest zapis rozmowy z nieżyj±c± już Wacław± Sznurkowsk±, mieszkank± Jeleniewa. W swych wspomnieniach opisała też deportację miejscowych Żydów: "Czę¶ć z nich zabrano jednego dnia, a czę¶ć póĽniej. Najpierw wywieĽli młodych, a potem starców i kobiety. Wzięli ich do Suwałk, a z Suwałk nie wiem dok±d. Chajka (żydowska przyjaciółka p. Sznurkowskiej - przyp. KB) powiedziała mi, że czę¶ć z nich została wywieziona do Augustowa. Zapytałam: "Chajka, co będzie dalej?", a ona odpowiedziała: "Kiedy się dowiem, przyjdę i powiem Ci". Ale ona już nigdy więcej nie przyszła. I nikt z nich nie wrócił do Jeleniewa. Żaden Żyd nie powrócił już do Jeleniewa. Ani jeden. Nikt...".

Szlomo Michałowski.
Urodzony w 1936 roku. Ofiara Holocaustu

Dzieci Mosze Arona Michałowskiego.
Cała czwórka zginęła podczas Holocaustu

Żydzi z Jeleniewa zapewne zginęli w masowej egzekucji lub w komorach gazowych jednego z obozów ¶mierci. Czas biegł naprzód i przez lata mieszkańcy osady stopniowo zapominali o swych dawnych s±siadach.

W 1989 roku do wsi przyjechał Herman Storick, mieszkaniec Nowego Jorku i potomek jeleniewskich Żydów. Herman Storick tak opowiada o swych korzeniach: "W czasach dzieciństwa matka rozpalała ci±gle na nowo moj± wyobraĽnię opowie¶ciami o wsi zwanej Jeleniewo. Słyszałem również o swoim wujku, jego żonie i pięciorgu dzieciach, którzy zdecydowali, że nie wyemigruj± do Stanów Zjednoczonych, ale pozostan± i będ± kontynuować tradycję życia na wsi. Nasza żydowska historia w Jeleniewie rozpoczęła się ponad dwie¶cie lat temu. Moja ciotka Malka Michałowska wyjechała z tej wioski przed I wojn± ¶wiatow± jako młoda kobieta i wyemigrowała do Stanów. Pracowała ciężko i mimo swych skromnych dochodów po pewnym czasie była w stanie sprowadzić swoj± młodsz± siostrę Chanę. Razem we dwie zaprosiły najmłodsz± siostrę, szesnastoletni± Rejzel Michałowsk±, moj± matkę.

Żydzi z Jeleniewa. Rok 1932.
Prawdopodobnie Sara i Dawid Blacharscy

Siostry Chana i Malka Michałowskie.
Obie wyjechały z Jeleniewa do Ameryki

Był rok 1912, kiedy moja matka wyruszyła w nieznany ¶wiat, do Nowego Jorku, zabieraj±c ze sob± wspomnienia o Jeleniewie. Na pocz±tku I wojny ¶wiatowej mój dziadek, Zalman Icchak Michałowski, zmarł w młodym wieku. Dziadek urodził się w wiosce blisko Jeleniewa i razem ze swoimi dziećmi jest pochowany na jeleniewskim cmentarzu. Nie wiem, gdzie s± ich groby. Wkrótce trzy siostry sprowadziły do Ameryki owdowiał± babcię, Chaję Fajgę Winkielman i jej syna Samuela. W Jeleniewie pozostał mój wuj Mosze Michałowski wraz z żon± i pięciorgiem dzieci. Wszyscy oni zginęli podczas Holocaustu. Nie s± pochowani na cmentarzu w Jeleniewie. Zapewne spoczywaj± w masowym grobie, daleko od wioski, być może w Treblince".

Na informacje o losie swych bliskich Herman Storick musiał czekać do 2008 roku. Niemieckie akta dotycz±ce jeleniewskich Żydów wkrótce po wojnie zostały skonfiskowane przez władze radzieckie i nie były upubliczniane. Po wielu latach dane te zostały przekazane do biura Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Arolsen. Przytoczmy tu kilka zapisów: "Mowza Aron Michałowski, ur. 1897 r., ostatnie znane miejsce pobytu: Kalwaria, Litwa", "Masza Michałowska, ur. 1921, deportowana do Lublina", "Jankiel Michałowski, ur. 1925 r., z matk± i rodzeństwem deportowany do obozu koncentracyjnego", "Dawid Michałowski, ur. 1928 r., z matk± i rodzeństwem deportowany do obozu koncentracyjnego", "Masza Michałowska, ur. 1903 r., deportowana do obozu koncentracyjnego", "Zelda Michałowska, ur. 1923 r., z matk± i rodzeństwem deportowana do obozu koncentracyjnego", "Sara Frida Michałowska, ur. 1928 r., deportowana do obozu koncentracyjnego", "Szlomo Michałowski, ur. 1936 r., deportowany do obozu koncentracyjnego".

Rodzina Michałowskich w 1907 roku.
Pomiędzy rodzicami stoi Rejzel Michałowska, póĽniejsza matka Hermana Storicka.

W wiosce Herman Storick znalazł niewiele ¶ladów po swoich przodkach. Niemal cała dzielnica żydowska została zniszczona. W miejscu dawnej synagogi, na posesji przy ul. Sportowej 14, stał zbudowany po wojnie dom. Herman Storick odszukał też posesję, należ±c± kiedy¶ do rodzin Michałowskich i Winkielmanów. Herman Storick nigdy nie wszedł do wnętrza stoj±cego tam domu - nie chciał, by jego mieszkańcy obawiali się, że może ro¶cić sobie prawa do tej posiadło¶ci. Nie miał takich zamiarów. W pobliżu znajdował się też stary żydowski cmentarz. Lata zapomnienia doprowadziły t± nekropolię do stanu niemal kompletnej dewastacji. Teren porastała gęsta ro¶linno¶ć, a odnalezienie jakichkolwiek nagrobków graniczyło z cudem. Stan nekropolii był zatrważaj±cy. Wtedy, podczas swej pierwszej wizyty w Jeleniewie, Herman Storick postanowił, że cmentarz zostanie uporz±dkowany. W wyniku ciężkich prac przeprowadzonych w kolejnych latach, po usunięciu krzewów i zaro¶li, odkryto czę¶ć zachowanych macew. W¶ród nich znaleziono macewy rodziny Hermana Storicka, znajduj±ce się na grobach Rozy córki Lejba, zmarłej w 1869 roku oraz Azarii Fajbisza, zmarłego w 1853 roku.

Powojenny budynek przy ul. Sportowej 14.
Kiedy¶ w tym miejscu była synagoga.

Przedwojenny dom
w dawnej dzielnicy żydowskiej

W 1992 roku przy wej¶ciu ustawiono pomnik ku czci Żydów z Jeleniewa. Obelisk został ufundowany przez Hermana Storicka, a projekt wykonała jego żona Cecilia. Na prostym, kamiennym bloku wykuto napis: "Wspominamy ich z miło¶ci± i w pamięci pozostaj± żywi. Po¶więcone pamięci jeleniewskich Żydów, których miejscem wiecznego spoczynku jest ten cmentarz oraz pozostałym, deportowanym do miejsc zagłady w latach 1939 - 1945. Niech spoczywaj± w pokoju". Odsłonięcie pomnika miało miejsce w dniu 30 sierpnia 1992 roku i stało się ważnym wydarzeniem w niewielkiej osadzie. Ku zaskoczeniu Hermana Storicka, w ceremonii wzięło udział wielu mieszkańców wsi. W kolejnych latach cmentarz został ogrodzony kamiennym murem. Przy bramie umieszczono kilka tablic, na jednej z nich można odczytać znamienne słowa Jana Pawła II: "Te żydowskie cmentarze s± czę¶ci± naszej wspólnej przeszło¶ci. S± to miejsca o głębokim znaczeniu duchowym i historycznym. Niech miejsca te zjednocz± Polaków i Żydów w oczekiwaniu Dnia S±du i Zmartwychwstania."

W działania Hermana Storicka zaangażowali się też jego polscy, nowi przyjaciele - proboszcz miejscowej parafii, ksi±dz Władysław Podeszwik, tłumaczka Maria Szymanowska, Jan Jagielski z Żydowskiego Instytutu Historycznego, Krzysztof Malczewski z biura podróży Jewish Heritage Travel Service czy też pracownicy Fundacji Pogranicze. Staraniem Hermana Storicka, Jana Jagielskiego z Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz Fundacji Pogranicze wydano broszurę zatytułowan± "Żydzi Jeleniewa", zawieraj±c± opis historii jeleniewskich Żydów i informację o cmentarzu.

Podczas swych kilku podróży do Polski, Herman Storick nakręcił film "Pielgrzymka do Jeleniewa", stanowi±cy zapis jego przeżyć i dokumentuj±cy uroczysto¶ć odsłonięcia pomnika na odnowionym cmentarzu żydowskim w Jeleniewie. Film ten pokazywany był przez stacje telewizyjne w USA, w synagogach i ko¶ciołach.

Przed wybuchem II wojny ¶wiatowej na cmentarzu znajdowało się około pół tysi±ca nagrobków. Większo¶ć z nich zniszczyli nazi¶ci podczas II wojny ¶wiatowej, wykorzystuj±c je do prac budowlanych i drogowych. Czę¶ć płyt nagrobnych została skradziona po wojnie. Przeprowadzone w ostatnich latach prace inwentaryzacyjne pozwoliły na zidentyfikowanie trzydziestu jeden nagrobków. Zapewne pod ziemi± znajduje się więcej macew. W pobliżu bramy widać też betonowe fundamenty zniszczonych grobów.

Kiedy Herman Storick po raz pierwszy przyjechał do Jeleniewa, wielu mieszkańców nawet nie zdawało sobie sprawy, że we wsi żyli kiedykolwiek Żydzi. W 2006 roku, w pewien ciepły, czerwcowy wieczór siedziałem w jeleniewskiej gospodzie "Pod Jelonkiem". Obok mnie biesiadowała gło¶na grupa studentów. Większo¶ć z nich nie pochodziła z tej miejscowo¶ci. Nagle jeden z nich, najwyraĽniej mieszkaniec Jeleniewa, powiedział do swych kolegów: "Tu, naprzeciw była kiedy¶ synagoga i dzielnica żydowska, a dalej znajduje się kirkut, z bardzo starymi macewami. Cmentarz przez lata niszczał, ale został odrestaurowany przez pewnego Amerykanina. To bardzo ciekawe miejsce". W głosie młodego chłopaka można było wyczuć nutę dumy z kulturowego dziedzictwa jego wioski. Szkoda, że Herman Storick nie mógł tego usłyszeć.

Daty ¶mierci: 5654 rok - 1894 r, 5600 rok - 1840 r.

Data ¶mierci niedokładna - 1865 lub 1868 rok

Nasza matka (?), droga (?) kobieta skromna Ester

Data ¶mierci - 24 X 1876 rok

Data ¶mierci - 1869 rok.
Jest to jeden z grobów rodziny Hermana Storicka

Data ¶mierci - 1881 rok

Data ¶mierci - 1852 rok

Data ¶mierci - 1863 rok

Data ¶mierci - 1851 lub 1857 rok

Data ¶mierci - 1852 rok

Azaria Uri Fajbisz jest pra-pra-pra-pradziadkiem Hermana Storicka

Data ¶mierci - 1854 rok

macewa bez czytelnych inskrypcji

Data ¶mierci - 1854 lub 1855 rok

Data ¶mierci - 1851 rok

Data ¶mierci nieznana, prawdopodobnie 185? Rok

inskrypcje trudne do odczytania

Data ¶mierci nieznana

inskrypcje trudne do odczytania

Data ¶mierci - około 1790 roku

Data ¶mierci nieznana

Data ¶mierci - 1788 rok

Data ¶mierci - prawdopodobnie 1796 lub 1797 rok

Data ¶mierci - 1765 rok

Data ¶mierci - 1914 rok

Poszukujemy nagrobków z cmentarza żydowskiego w Jeleniewie. Je¶li na Twojej posesji przypadkiem znajduje się macewa i chcesz j± oddać, skontaktuj się z nasz± Redakcj± drog± E-mailow±. Nie zadaj±c zbędnych pytań odbierzemy macewę i przeniesiemy j± na teren nekropolii. Ten cmentarz to nie tylko miejsce pochówku dawnych mieszkańców Jeleniewa, to także obiekt zabytkowy, jeden z najciekawszych w tej czę¶ci Polski. Każda odzyskana macewa podnosi jego walory.

Je¶li chcesz otrzymać bezpłatn± broszurę "Żydzi Jeleniewa", napisz do nas!
Tekst: Krzysztof Bielawski (KB)
Zdjęcia współczesne: Krzysztof i Grażyna Bielawscy, Herman Storick
Zdjęcia macew Samuela, Saula i Jehudy: Tomasz Wi¶niewski - www.bagnowka.com
Zdjęcia archiwalne zamieszczono dzięki uprzejmo¶ci Hermana Storicka
oraz redakcji witryny The Museum of Family History
W tek¶cie wykorzystano fragmenty broszury "Żydzi Jeleniewa", zredagowanej przez Jana Jagielskiego
z Żydowskiego Instytutu Historycznego i wydanej przez Fundację "Pogranicze".
Listę żydowskich mieszkańców Jeleniewa z 1842 r. znajdziesz tutaj:

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Jeleniewa i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.

Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim. Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji