Pierwsi Żydzi zamieszkali w Jasionówce już w szesnastym wieku i pocz±tkowo podlegali kahałowi w Tykocinie. Większy rozwój osadnictwa żydowskiego w tej miejscowo¶ci nast±pił w kolejnym stuleciu. Czę¶ć miejscowych Żydów zajmowała się handlem towarami wytwarzanymi przez osiadłych tu tatarskich ku¶nierzy i garbarzy. Liczba wyznawców judaizmu w Jasionówce wzrastała szybko: w 1765 roku mieszkało tu 242 Żydów, w 1799 r. - 346. Pod koniec XIX wieku w Jasionówce żyło 1.154 Żydów, co stanowiło aż 73,7% całej populacji. Podczas spisu powszechnego w 1921 roku żydowskie pochodzenie lub wyznanie mojżeszowe zadeklarowało 1.306 mieszkańców miasteczka.

Jak podaje Tomasz Wi¶niewski w swojej ksi±żce "Bóżnice Białostocczyzny", większo¶ć żydowskich domów znajdowała się w południowej pierzei Rynku oraz przy ul. Knyszyńskiej, Białostockiej i Szkolnej. Budynki kahalne - w tym dwie synagogi oraz łaĽnia rytualna - stały pomiędzy rynkiem a rzek±. Pierwsza synagoga istniała już w połowie siedemnastego wieku. W ostatnich latach XVIII wieku zbudowano kolejn±, murowan± bóżnicę. W 1864 r. gmina żydowska w miejscu najstarszej synagogi rozpoczęła budowę nowej bóżnicy.

Trudna sytuacja gospodarcza i polityczna pierwszych dekad XX wieku dotknęła wielu mieszkańców Jasionówki. Mimo to, w odróżnieniu od innych miejscowo¶ci, w tym okresie w Jasionówce nie nast±pił istotny spadek liczby Żydów, w 1931 roku żyło tu ich tysi±c dwustu siedemdziesięciu dziewięciu. W tym czasie w wielu miasteczkach narastały nastroje antysemickie, których eskalacja niejednokrotnie prowadziła do zamieszek. Na tym tle Jasionówka zdawała się być w miarę spokojnym sztetl. Pochodz±cy z tej miejscowo¶ci Bernard Jehoszua w złożonych po wojnie zeznaniach wspomina, że "przed wojn± stosunki były na ogół dobre i nie odczuwało się zbytnio antysemityzmu" (Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma, Relacje Ofiar Zagłady, nr 301/4923).

Po 17 wrze¶nia 1939 roku Jasionówka znalazła się na terenach zajętych przez Armię Czerwon±. Można domy¶lać się, że czę¶ć społeczno¶ci żydowskiej przywitała now± władzę z nadziej± na lepsze jutro; inni - zwłaszcza prowadz±cy prywatn± działalno¶ć gospodarcz± - z pewno¶ci± dalecy byli od zadowolenia. Jeszcze dzi¶ często wspomina się gorliwe zaangażowanie żydowskich komunistów po stronie Sowietów, przemilczaj±c jednocze¶nie los tysięcy Żydów deportowanych w gł±b Zwi±zku Radzieckiego w celu "socjalistycznej reedukacji". Jasionówka pod tym względem nie była wyj±tkiem. Tomasz Wi¶niewski w artykule zatytułowanym "Jasionówka story" ("Kurier poranny", nr 60 z dn. 26/27 marca 1994 r.) opisuje zdarzenie z tego okresu: "Krzyż stał naprzeciwko ko¶cioła. (....) Nie przeszkadzał rabinowi, tatarom, batrakom ni kacapom. Tutejsi nie zapomn± nigdy, jak młodzi Żydzi komuni¶ci za okupacji ¶cieli w nocy krzyż. Starsi religijni Żydzi ostrzegali, że będzie z tego nieszczę¶cie, ale młodzi za¶lepieni Żydzi nie posłuchali i krzyż misyjny odpiłowali. (....) Jak przyszli Niemcy, ludzie krzyż przenie¶li z powrotem. I przypomnieli sobie, kto go ¶ci±ł".

Wydarzenia, do których doszło w Jasionówce w pierwszych dniach wojny niemiecko-radzieckiej przedstawiane s± w różny sposób. W niniejszym opracowaniu zacytujmy fragmenty kilku relacji, przechowywanych w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma w Warszawie. Urodzony w 1916 r. Szymon Złotoryński w tek¶cie zatytułowanym "Życie i zagłada osadnictwa żydowskiego w Jasionówce" napisał: "W czwartek 26 czerwca 1941 roku miasto pozostało bez władzy, miejscowa ludno¶ć zachowywała się jeszcze spokojnie. W pi±tek 27 czerwca do miasteczka weszli Niemcy. Polacy natychmiast zaczęli wybijać Żydom szyby i rabować mieszkania. (.....) W sobotę rano Niemcy podpalili czę¶ci miasta zamieszkane w większo¶ci przez Żydów: rynek, ul. Białostock±, Knyszyńsk± i jeszcze wiele mniejszych uliczek. (.....) W czasie gdy płonęło miasteczko, Polacy i Niemcy z kijami w rękach spędzili pod ko¶ciół wszystkich Żydów. (....) Plac obstawiono broni± maszynow± i zamierzano wszystkich wystrzelać. Oczekiwano tak do godziny czwartej nad ranem, kiedy przyszedł jaki¶ Niemiec i kazał wszystkich uwolnić".

Warto nadmienić, że inna mieszkanka Jasionówki, Pesa Szuster-Rozenblum pierwsze dni po wycofaniu się wojsk radzieckich relacjonuje nieco inaczej: "Żydowsk± słabo¶ć poczuły wkrótce zdeprawowane elementy. (....) Nie czekali na wkroczenie Niemców, zjeżdżali się z wiosek, ¶miało zachodzili do żydowskich domów i zabierali, co się dało. (....) Ma się rozumieć, czynili to tylko Polacy o podłym charakterze. Miasteczkowi robotnicy sprzeciwiali się i przepędzili hołotę. Jednym z najgło¶niej sprzeciwiaj±cych się był ksi±dz Łozowski. Wołał, pouczał i nie pozwalał im tak czynić".

Uprzednio wzmiankowany Jehoszua Bernard zapamiętał, że "po dwóch dniach wrócili¶my do domów, ale wci±ż nie było spokojnie. Trzeciego dnia znów trzeba było się ukrywać. Powtórzyła się grabież, wyci±ganie młodych i rozstrzeliwanie ich". W czasie tych zaj¶ć zginęło 74 żydowskich mieszkańców Jasionówki. Tu należy ponownie wspomnieć odwagę i szlachetn± postawę ks. Łozowskiego, których według Pesy Szuster-Rozenblum, bił rabuj±cych kijem i groził im piekłem.

Życie Żydów pod okupacj± niemieck± stało się koszmarem. Nakładano na nich liczne kontrybucje, zabierano do robót przymusowych, między innymi prac le¶nych, rozbijania kamieni, sprz±tania dróg. Czę¶ć prac miała na celu wył±cznie poniżanie - do sprz±tania ubikacji zmuszano miejscowego rabina i kantora. Hitlerowcy nakazali Żydom noszenie opasek - zamienionych póĽniej na łaty - z Gwiazd± Dawida. W wyniku trudno¶ci z aprowizacj±, wiele osób głodowało. Co jaki¶ czas dochodziło do egzekucji, w których zabijano przypadkowe osoby. W dniu 28 sierpnia 1941 roku zabito siedmiu Żydów, wybranych przez zarz±dzaj±cego miastem folksdojcza o nazwisku Grodzki. Miesi±c póĽniej w lesie koło Jasionówki zabito kolejne jedena¶cie osób. Pod zarzutem kolaboracji z władz± radzieck± Niemcy aresztowali grupę około czterdziestu Żydów i przewieĽli ich do Białegostoku, gdzie następnie większo¶ć z nich została zamordowana.

Jesieni± 1942 roku do Jasionówki napłynęła liczna grupa żydowskich uciekinierów z innych podlaskich sztetli - między innymi Suchowoli, Sejn, Knyszyna, Janowa, Sokółki i Korycina.

Ostateczna zagłada żydowskiej ludno¶ci Jasionówki nast±piła w pierwszych dniach 1943 roku. Ponownie przytoczmy tre¶ć zeznań Szymona Złotoryńskiego: "W poniedziałek 28 stycznia o godzinie szóstej rano całe miasteczko zostało otoczone przez wojsko niemieckie i gestapo z broni± maszynow±. Ucieczka była niemożliwa z powodu silnej straży. Niemcy z polskimi policjantami chodzili od domu do domu i wypędzali wszystkich Żydów na rynek, gdzie trzymano ich cały dzień, do godziny szóstej wieczorem. Mróz był olbrzymi. Wielu starszych i słabych zmarło wkrótce na rynku, inni odmrozili sobie nogi i inne czę¶ci ciała. O zmierzchu wszystkich odwieziono polskimi furami na stację w Knyszynie". Według niektórych opracowań, Żydzi z Jasionówki zostali przewiezieni do Białegostoku, a potem do Treblinki. Z kolei Bernard Jehoszua zeznał, że wagony ostatecznie dotarły do obozu pracy w Częstochowie.

W Jasionówce funkcjonowały dwa cmentarze żydowskie. Najstarszy z nich założono około 1750 roku na mocy przywileju wydanego w 1731 r. przez biskupa wileńskiego. Nekropolia ta znajdowała się w centrum miejscowo¶ci, przy dawnej ul. Bóżniczej, obecnej ul. Szkolnej, na działce geodezyjnej o numerze 170/14, w pobliżu mykwy i dwóch synagog. Lokowanie nekropolii przy kompleksie budynków kahalnych w przeszło¶ci zdarzało się do¶ć często - podobnie post±piono między innymi w Chmielniku i Krakowie. Ten cmentarz został doszczętnie zniszczony, a po wojnie zaanektowany na podwórze gospodarskie. Jak pisze nasz lokalny korespondent: "Macewy na polecenie amtskomisarza Ebhara Weibhlicha wykorzystano do układania krawężników. Prace wykonywali przymuszeni do tego Polacy. Po wojnie z macew wybudowano kwietnik. Nagrobki z kwietnika w końcu lat siedemdziesi±tych lub na pocz±tku lat osiemdziesi±tych przeniesiono na cmentarz. Około 1990 r. doł±czyły do nich macewy znajduj±ce się na terenie szkoły". Dzi¶ na stary cmentarz można dostać się przez prywatn± posesję. Jego niewielki obszar o powierzchni ok. 8 arów nie jest zagospodarowany i zarasta krzakami. Trawa jest koszona. Na jego terenie nie ma żadnych macew. Archiwalne zdjęcia nagrobków z tej nekropolii można ogl±dać na stronie internetowej znanego badacza podlaskich judaików, Tomasza Wi¶niewskiego - www.bagnowka.com .

tekst: K. Bielawski
Bibliografia:
T. Wi¶niewski "Jewish Bialystok And Surroundings in Eastern Poland"
T. Wi¶niewski "Bóżnice Białostocczyzny"
"The Encyclopedia of Jewish Life before and during the Holocaust"
Materiały z Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego
Położenie starego cmentarza wg wskazań GPS: N53.39 422 E23.03 623
Położenie nowego cmentarza wg wskazań GPS: N53 24 217' E23 02 465