Cmentarz żydowski w Iwaniskach znajduje się poza terenem zabudowanym, w pobliżu drogi do Podzaldowa-Zielonki. Nie znamy daty założenia tej nekropolii - zapewne nast±piło to w połowie dziewiętnastego wieku, wraz z ukonstytuowaniem się żydowskiej gminy wyznaniowej w Iwaniskach.

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej na cmentarzu chowano ofiary Zagłady. Między innymi pogrzebano tu grupę Żydów, wyznaczonych przez Niemców do pomocy przy likwidacji getta. W czasie wojny nekropolia została zdewastowana. Wywodz±cy się z Iwanisk Norton Taichman tak opisuje wojenne losy tego miejsca: "Cmentarz żydowski w Iwaniskach został zbezczeszczony wkrótce po wyparciu Niemców. Lokalni mieszkańcy zwieĽli furmankami macewy, przeznaczaj±c je na kamienne szlifierskie oraz materiał budowlany". Nie odnaleziono również ¶więtych ksi±g, schowanych na cmentarzu przed ostateczn± akcj± deportacyjn±. Jak wspominaj± starsi ludzie, księgi wykopano podczas pl±drowania cmentarza. Pergaminowe zwoje Tory posłużyły jako materiał na buty.

Przez kilkadziesi±t lat opuszczony cmentarz popadał w zapomnienie. W wyniku zniszczeń trudno było domy¶leć się, że jest to miejsce pochówku zmarłych. Przemysław Burchard w wydanej w 1990 r. ksi±żce, zatytułowanej "Pami±tki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce", we wpisie dotycz±cym cmentarza w Iwaniskach zanotował: "nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków". Na zmianę tego stanu przyszło czekać do pocz±tków XXI wieku. Z inicjatywy uprzednio wzmiankowanego Nortona Taichmana z USA zaczęto zbierać fundusze na restaurację nekropolii. Dzięki współpracy Stowarzyszenia Żydów z Iwanisk, Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, organizacji Projekt Restauracji Cmentarzy Żydowskich w Polsce, Wójta Gminy Iwaniska, Starosty Opatowskiemu oraz lokalnym społeczników, w 2006 r. cmentarz został uporz±dkowany oraz ogrodzony. Do wewnętrznej strony muru przytwierdzono kilkadziesi±t fragmentów nagrobków, odnalezionych w różnych punktach miejscowo¶ci. Pomoc okazał także miejscowy proboszcz Stanisław Kolasa, apeluj±c podczas mszy o zwrot zagrabionych macew. Podobny apel wystosował do swoich uczniów jeden z nauczycieli. Na terenie nekropolii ustawiono pomnik w formie obelisku. Wyryto na nim napis o tre¶ci: "Żydowska społeczno¶ć Iwanisk. Archiwa historyczne wskazuj± na pocz±tek osadnictwa żydowskiego w Iwaniskach (Iwanisk - w języku żydowskim) już od połowy XVIII wieku. Będ±c dobrze zintegrowani z lokaln± społeczno¶ci± i wtopieni w życie miasteczka (sztetl), Żydzi powoływali jednocze¶nie do życia swoje własne instytucje: szkołę, synagogę, dom nauki, zwi±zki pracownicze, towarzystwa pogrzebowe i zapomogowe. Trudne warunki gospodarcze panuj±ce na przełomie wieków XIX i XX zmusiły wielu z nich do emigracji, głównie do Kanady, Stanów Zjednoczonych, Izraela i Kolumbii. Od pocz±tku okupacji niemieckiej w 1939 roku tutejsza społeczno¶ć żydowsk± ł±cznie z grup± wiedeńskich Żydów, których hitlerowcy deportowali do Iwanisk, poddawana była okrutnemu i nieludzkiemu traktowaniu. Wielu z nich zostało zamordowanych, niektórych zesłano do obozów pracy, a wielu skryło się w okolicznych lasach. Ostatecznie 15 paĽdziernika 1942 roku żydowskie życie w Iwaniskach zostało bestialsko przerwane, kiedy to hitlerowcy i ich kolaboranci deportowali iwaniskich Żydów do obozu ¶mierci w Treblince. Jedynie garstce z nich dane było przeżyć wojnę. My, ich potomkowie, w głębokiej podzięce za nasze dziedzictwo, odbudowali¶my ten cmentarz przez cze¶ć i pamięć dla naszych przodków, którzy spoczęli w tej ziemi oraz przez wzgl±d na pamięć niewinnych Żydów z Iwanisk, którzy życie swe stracili w czasie Holocaustu. Niech ich dusze znajd± wieczne odpoczywanie. Niech ich życie będzie inspiracj± dla żyj±cych, a ich tragiczna ¶mierć niech będzie przestrog± przed okropno¶ciami, które nios± nienawi¶ć i fanatyzm. 2006-5767".

Uroczyste zakończenie prac restauracyjnych miało miejsce w dniu 23 paĽdziernika 2006 roku.

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Rafał Kowalik

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Iwanisk i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.