Żydzi w Iłży (w języku jidysz: Drildz) osiedlili się w pocz±tkach XIX wieku. W 1827 roku w mie¶cie żyło 376 wyznawców judaizmu, co stanowiło 22% wszystkich mieszkańców. W ci±gu kolejnych lat liczba ludno¶ci żydowskiej wzrastała - do 542 osób w 1861 roku i do 2.069 w 1897 roku. Pod koniec XIX wieku językiem co drugiego mieszkańca Ilży był jidysz. Na przełomie XIX i XX w. wielu Żydów opu¶ciło miasto - było to spowodowane między innymi powszechn± w tym okresie emigracj± zarobkow± do Stanów oraz likwidacj± fabryki porcelany, należ±cej do żydowskiego przedsiębiorcy Zeliga Sunderlanda. W spisie powszechnym z 1921 roku już tylko 1.545 osób zadeklarowało narodowo¶ć żydowsk±.

Po zajęciu miasta przez wojska hitlerowskie, Żydzi z Iłży zostali poddani licznym represjom. Tych, którym dane było przeżyć koszmar życia w getcie, pod koniec 1942 roku wywieziono do obozu w Treblince. Holocaust przeżyli nieliczni.

Cmentarz żydowski w Iłży powstał w pierwszej połowie XIX wieku, na obrzeżach miasta, przy obecnej ul. Kampanii Wrze¶niowej. Podobnie jak inne żydowskie nekropolie w Polsce, także ten cmentarz został zniszczony przez Niemców w czasach II wojny ¶wiatowej. Na rozkaz nazistów wyrwano nagrobki i wykorzystano je do utwardzania dróg. Po wojnie teren nekropolii został zadrzewiony.

W 2002 roku podczas spotkania w Toronto Żydzi pochodz±cy z Iłży podjęli decyzję o restauracji miejsca pochówku swych bliskich. W ich działania zaangażowali się członkowie organizacji Projekt Restauracji Polskich Cmentarzy Żydowskich (PJCRP), mieszkańcy miasta oraz Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. W wyniku podjętych prac uporz±dkowano i ogrodzono teren nekropolii. Symbolicznym zakończeniem akcji była uroczysto¶ć, która odbyła się na cmentarzu w dniu 21 maja 2006 r. Wzięli w niej udział potomkowie Żydów z Iłży, przedstawiciele ¶rodowisk żydowskich, lokalnych władz oraz licznie przybyli iłżanie. Warty odnotowania jest udział wielu uczniów z miejscowych szkół. Podczas ceremonii odsłonięto pomnik, po¶więcony pamięci Żydów z Iłży. Przy wej¶ciu umieszczono tablicę z napisem w językach angielskim, hebrajskim i polskim: "Cmentarz ten został ofiarowany ¶więtej pamięci żywotnej społeczno¶ci żydowskiej z Iłży (Drildzy) i okolic, która tu spoczywa oraz żydowskim ofiarom masowej zagłady, które pogrzebano bez odpowiedniego obrz±dku pogrzebowego. Pozostawili po sobie dziedzictwo trwaj±ce w pamięci pokoleń, które modl±c się o ich wieczne zbawienie, prosz± Boga o pokój ich duszom".

W dniu 1 lipca 2007 r. Ambasada Izraela oraz Żydowski Instytut Historyczny przyznały burmistrzowi Iłży, p. Andrzejowi Moskwie dyplom za działalno¶ć na rzecz ochrony dziedzictwa kultury żydowskiej w Polsce. W uzasadnieniu napisano: "Iłża - piękne miasteczko, wspominane przez Bolesława Le¶mian, bywaj±cego tu u swej rodziny Sunderlandów. Burmistrz i mieszkańcy Iłży zaopiekowali się żydowskim cmentarzem. Choć dzi¶ jest to tylko puste miejsce, zbudowali kamienne ogrodzenie, które pozwoli chronić prochy".

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Israel Blajberg
Więcej informacji o Żydach z Iłży znajdziesz na poniższych stronach internetowych:
Żyli w¶ród nas - społeczno¶ć żydowska w Iłży
Pinkas Hakehillot Polin - Ilza
Polecamy też lekturę tekstu Israela Blajberga "Wrażenia z podróży do Polski"