Pocz±tki osadnictwa żydowskiego w Grójcu (w języku jidysz: Gritza) przypadaj± na koniec XVIII wieku. W tym czasie w mie¶cie powstała samodzielna gmina wyznaniowa, która wkrótce wzniosła synagogę. Pierwsza drewniana bóżnica Żydów grójeckich spłonęła w 1812 roku. Odbudowano j± dopiero w 1850 r., a polichromie wewn±trz synagogi miał namalować znany żydowski artysta Dawid Friedlander. Przytoczmy tu fragment opisu grójeckiej synagogi, zamieszczonego w albumie zatytułowanym "Bramy niebios. Bóżnice drewniane", autorstwa Marii i Kazimierza Piechotków: "Wnętrze sali było polichromowane. Polichromia podkre¶lała strukturę sklepienia. Namalowane obramienia, z±bkowania, li¶cie akantu, girlandy, "okna" imitowały detal architektoniczny. Nad aron ha-kodeszem na fasecie kartusz podtrzymywany przez lwy, obok skrzydlate zwierzęta. Wyżej na kopule w łuku z napisem "Jak straszne to miejsce, brama do nieba" na tle słońca z promieniami (gloria). ¦więte imię adorowane przez skrzydlate gryfy. Nad łukiem ptak z rozpostartymi skrzydłami. Doln± czaszę zamykał kr±g o¶miopromiennych gwiazd ze znakami zodiaku. U nasady górnej czaszy półokr±głe "okna". Na ¶cianie zachodniej, ponad galeri± dla chederu - pas, zgodnie z rozstawem lisic podzielony na trzy pola. ¦rodkowe, nad drzwiami, zajmował kartusz podtrzymywany przez parę lwów, lewe było ilustracj± psalmu 137 - "Nad rzekami Babilonu", prawe wypełniał widok budowli - być może wyobrażenie ¦wi±tyni Jerozolimskiej".

Podobnie jak w innych miastach Mazowsza, także w Grójcu Żydzi tworzyli liczn± społeczno¶ć. W 1856 roku żyło tu 1.719 wyznawców judaizmu, co stanowiło 68,7% całej populacji. Spis powszechny z 1921 roku odnotował w Grójcu 4.922 Żydów, ich udział w ogólnej liczbie mieszkańców sięgał wtedy 58,8%.

Grójec był typowym, mazowieckiem sztetl z duż± liczb± zwolenników chasydyzmu. Przez pewien czas w miejscowo¶ci przebywał słynny Izrael syn Sabataja, zwany Magidem z Kozienic. Z Grójca wywodził się także rabin Szlaga Fajwel Danziger (zm. w 1849 r.), którego syn Jechiel stworzył potężn± dynastię chasydzk± w Aleksandrowie Łódzkim.

Druga wojna ¶wiatowa przyniosła zagładę grójeckim Żydom. Już w dniu 12 wrze¶nia 1939 roku wszyscy mężczyĽni w wieku od 15 do 55 lat zostali zmuszeni do opuszczenia miasta i udania się pieszo do Rawy Mazowieckiej. Podczas długiego marszu wielu z nich zastrzelono. W czerwcu 1940 roku w mie¶cie utworzono getto, w którym stłoczono pozostałych Żydów grójeckich oraz przesiedleńców z Łodzi oraz okolicznych miejscowo¶ci. Likwidacja getta nast±piła w dniach 23 - 24 luty 1941 roku, jego mieszkańcy zostali deportowani do Warszawy, sk±d póĽniej trafili do obozów zagłady. Latem 1943 r. ostatnich dwustu Żydów z Grójca zgładzono w lesie koło Góry Kalwarii.

Cmentarz żydowski w Grójcu został założony w 1794 roku, wraz z ukonstytuowaniem się grójeckiego kahału. W 1847 roku teren cmentarza rozszerzono, dokupuj±c przylegaj±c± działkę. Nekropolia położona jest w pobliżu ul. Mogielnickiej, tuż obok cmentarza katolickiego. W wyniku dewastacji w czasach II wojny ¶wiatowej oraz po wyzwoleniu, do dzi¶ zachowało się jedynie kilkana¶cie betonowych fundamentów nagrobków. W 1992 roku red. Beata Jaworska na łamach "Gazety Grójeckiej" tak opisywała powojenne losy grójeckiego cmentarza: "O Żydach zapomniano, wszelki słuch po nich zagin±ł. Kirkut przez lata traktowany był jedynie jako dobre miejsce do zjeżdżania na sankach i azyl dla wagarowiczów. Między żydowskimi mogiłami "pękła" niejedna butelka. Płytami nagrobnymi niektórzy podobno umacniali fundamenty. Z nich ponoć ułożono jaki¶ chodnik". W latach PRL w północnej czę¶ci nekropolii urz±dzono żwirowisko, wykorzystywane także przez wojsko i milicję jako strzelnica.

Od bramy ozdobionej Gwiazdami Dawida w±ska, utwardzona ¶cieżka wiedzie do zbiorowej mogiły Żydów z Grójca, zamordowanych w dn. 14 lipca 1943 roku w okolicy Góry Kalwarii. W grudniu 1948 r. ich zwłoki ekshumowano i przeniesiono na grójecki beit-kwarot.

Nieco dalej znajduje się stylizowany na macewę pomnik po¶więcony pamięci ofiar Holocaustu, ufundowany kilka lat temu przez byłego mieszkańca Grójca, Mosze Kielmanzona. Umieszczono na nim napis w języku polskim: "O ziemio! Nie zakrywaj mej krwi i niech nic nie tłumi mego krzyku. I rzekł: Cóże¶ uczynił? Głos krwi twego brata krzyczy do mnie z ziemi. Na pamięć zamordowanych mężów, niewiast i niemowl±t gmin żydowskich w Grójcu i całym kraju. O Ty wstaniesz i zmiłujesz się nad Syjonem". Druga - wyryta w języku hebrajskim - inskrypcja głosi: "Pamięci ¶więtych. Okrutno¶ci lat 5699-5705. Ojciec mój Jakow syn Eliasza. Matka moja Chaja Sara córka Mordechaja Łega. Siostra moja Bina. Bracia moi Henoch Heniek i Józef Chaim Kielmanzon. Rodziny Łęga Holckener. ¦więty kahał w Grójcu, mężów, niewiast i niemowl±t. Od ich pozostałego syna Mosze Meira Kielmanzona i jego rodziny w Izraelu. Słowa pożegnalne ze łzami w oczach: "Główna rzecz to strzec szabatu i wiedzy, reszta przyjdzie sama" . W pobliżu pomnika, w¶ród traw widać podstawy kilkunastu zniszczonych grobów.

W 1989 roku cmentarz został oficjalnie uznany jako obiekt zabytkowy. Niestety, teren nekropolii jest miejscem libacji niektórych mieszkańców Grójca. ¦wiadcz± o tym pozostawione tu liczne ¶mieci. Pomnik ofiar Holocaustu służy im do rozbijania opróżnionych butelek. Widoczne s± też ¶lady wandalizmu i antysemickie napisy.

Polecamy odwiedzenie poniższych stron internetowych:
Księga Pamięci Grójca
www.izrael.badacz.org
Kliknij tu, by zobaczyć położenie cmentarza na mapie satelitarnej

tekst & zdjęcia: K. Bielawski