Żydzi w Grodzisku Wielkopolskim (w języku niemieckim: Grätz) posiadali dwa cmentarze. Najstarszy z nich znajdował się w pobliżu klasztoru bernardynów, w okolicach dzisiejszej ulicy Bukowskiej. Jego lokalizację można odnaleĽć na planie miasta z 1795 roku. W 1663 roku dziedzic Grodziska Wielkopolskiego, Jan Leopold Opaleński nakazał Żydom zamknięcie tej nekropolii i zorganizowanie nowego miejsca pochówku. W wydanym wówczas przywileju zapisano między innymi: "Kierchow dawny pozwalam ogrodzić parkanem i on aby w zamknięciu zostawał rozkazuję, pozwalaj±c im tylko do tych miejsc, których kilkana¶cie jest próżnych do chowania się onym, a gdy już tych nie stanie zakazuje się tam więcej chować. Przy tym pozwalam nadpu¶cić do tego miejsca, kandy tam dwaj Żydzi leż±. Ten plac nowy, który ode mnie przez Comutacyę moj± pozwalam im opatrzyć. (....) Aże według zwyczaju swego ciż Żydzi zwykli nad grobami zmarłemi swe ceremonie odprawować, tedy na tym starym kierchowie lubo się tam chorować nie będ±, te iednak ceremonie nie pozwalam odprawować czasami wiecznemi". Wiadomo, że Żydzi nie przestrzegali zakazu użytkowania starego cmentarza i nadal usiłowali grzebać tam swoich zmarłych. ¦wiadczy o tym zapis, jaki w 1676 roku poczynił starosta parczewski Jan Karol z Żurowa Daniełłowicz, nakazuj±cy: "aby Żydzi miasta Grodziska Possesione mea żadnych do kierchała tego schadzek, lamentów ani dewocey swoich czynić się nie ważyli". Rok póĽniej ostateczny zakaz używania starego cmentarza wydał trybunał sejmowy w Piotrkowie.

Nowy cmentarz żydowski w Grodzisku Wielkopolskim powstał w XVII wieku pomiędzy obecnymi ul. Żwirki i Wigury oraz ul. Rz±dow±. Jego teren poszerzono w 1850 roku. Przez wieki pochowano tu setki osób, w tym wiele osobisto¶ci zasłużonych nie tylko dla lokalnej społeczno¶ci żydowskiej. Tu spocz±ł między innymi rabin Elijahu Guttmacher, wybitny autorytet w sprawach religijnych, autor responsów rabinicznych, jeden z pionierów idei kolonizacji palestyńskiej, zwany "cadykiem z Grodziska". E. Guttmacher zmarł w dniu 21 paĽdziernika 1875 roku, a jego grób stał się celem pielgrzymek pobożnych Żydów. Na cmentarzu pochowano także Marcusa Mojżesza Mosse, miejscowego lekarza, dowódcę obrony miasta podczas wielkopolskiej Wiosny Ludów w 1848 roku.

Wiadomo, że na pocz±tku XX wieku nekropolia była otoczona murem, przy bramie znajdował się zbudowany z cegły dom przedpogrzebowy, składaj±cy się z hali głównej oraz dwóch przybudówek, zwieńczony dwiema kopułami z Gwiazdami Dawida na szczytach. Archiwalne zdjęcie domu pogrzebowego można znaleĽć na stronie internetowej www.grodzisk.wlkp.pl. W tylnej czę¶ci cmentarza wzniesiono niewielki budynek, stanowi±cy zapewne zaplecze gospodarcze.

W 1935 roku, wobec drastycznego spadku liczby Żydów w Grodzisku, władze miasta przejęły dwie trzecie powierzchni cmentarza, urz±dzaj±c z czasem w tym miejscu park miejski. Ekshumowane z tego terenu szcz±tki ludzkie przeniesiono na pozostał± czę¶ć nekropolii.

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej nazi¶ci doszczętnie zdewastowali cmentarz. Z rozkazu Niemców nagrobki wyrwano i wykorzystano do prac drogowych, między innymi do utwardzenia odcinka ul. Podgórnej czy wybrukowania podwórza niemieckiego zakładu komunalnego przy ul. Przykop; a sam cmentarz przeznaczono na pole uprawne. Po wyzwoleniu w tym miejscu wzniesiono budynek zespołu szkół. Jeszcze w 2001 roku podczas budowy hali sportowej natrafiono na liczne szkielety. Zmieszan± z ko¶ćmi ziemię wykonuj±ce pracę przedsiębiorstwo próbowało sprzedawać po 40 zł za ciężarówkę.

W latach dziewięćdziesi±tych w różnych punktach miasta odnaleziono kilkadziesi±t macew. W 1996 roku z inicjatywy działaczy Towarzystwa Miło¶ników Grodziska na dawnym cmentarzu żydowskim przy ul. Żwirki i Wigury odsłonięto niewielki pomnik, nawi±zuj±cy sw± form± do skruszonej ¶ciany, z napisem o tre¶ci: "W tym miejscu od połowy XVII wieku do 1935 roku znajdował się cmentarz żydowski".

tekst: K. Bielawski
zdjęcie: Julia Marczak
Bibliografia:
P. Bartkowiak "Rola i działalno¶ć mniejszo¶ci żydowskiej w Grodzisku Wielkopolskim w XIX i XX wieku"
J. Chrzanowski "Przeszło¶ć gminy żydowskiej w Grodzisku Wlkp."

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Grodziska Wlkp. i ich nekropolii. Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.