Pierwsze zapiski o społeczno¶ci żydowskiej w Gostyninie pochodz± z 1626 roku i dotycz± Żyda dzierżawi±cego lokalny browar i słodownię. Materiały Ľródłowe wzmiankuj± też rzucone jeszcze w drugiej połowie XVI wieku oskarżenia gostynińskich Żydów o mord rytualny. Jak podaje Paweł Fijałkowski - znany badacz judaików Mazowsza - w 1765 roku w mie¶cie żyło 157 osób wyznania mojżeszowego. W 1793 roku w Gostyninie mieszkało 110 Żydów, co stanowiło 26% wszystkich mieszkańców. Na przestrzeni lat ich liczba stopniowo wzrastała - w 1862 roku było tu 785 osób pochodzenia żydowskiego, podczas gdy w 1897 roku - już 1849. Większo¶ć Żydów z Gostynina utrzymywała się z handlu, karczmarstwa, krawiectwa, ku¶nierstwa, rzeĽnictwa i innych zawodów rzemie¶lniczych. W latach 1823 - 1862 w mie¶cie istniała wydzielona dzielnica żydowska. Synagoga i dom modlitwy znajdowały się w pobliżu Rynku, w miejscu na którym póĽniej wybudowano dworzec autobusowy. W dziewiętnastym wieku Gostynin stał się do¶ć ważnym o¶rodkiem chasydyzmu. Mieszkał tu Jechiel Meir Lipszyc, rabin i przywódca lokalnej społeczno¶ci chasydzkiej.

Po zajęciu Gostynina przez wojska hitlerowskie, nast±piły masowe aresztowania ludno¶ci żydowskiej oraz grabieże maj±tku. Rozebrano synagogę, nałożono wysokie kontrybucje. W styczniu 1941 roku pomiędzy ulicami Płock±, Buczka, Wojska Polskiego i Bagnist± nazi¶ci utworzyli getto. Stłoczono w nim około trzech i pół tysi±ca Żydów z Gostynina oraz pobliskiego G±bina. Pierwsze wywózki do obozu koncentracyjnego nast±piły już w sierpniu 1941 roku. Getto zostało ostatecznie zlikwidowane w lipcu i sierpniu (według niektórych Ľródeł - w kwietniu) 1942 roku. Większo¶ć jego mieszkańców znalazła ¶mierć w obozie w Chełmnie nad Nerem.

PóĽn± jesieni± 2010 r., podczas zbierania grzybów, Jan Żuchowski znalazł na le¶nej drodze kawałek płyty nagrobnej z hebrajskimi znakami. Szybko się okazało, że jest to fragment macewy z tutejszego kirkutu. Obiegowa opinia o tym, że Niemcy kazali wybrukować chodniki i drogi zdawała się potwierdzać t± tezę. Wiadomo¶ć o znalezisku dotarła do miejscowych regionalistów Radosława Rękawieckiego i Piotra Głowackiego. Po okresie zimowym, w kwietniu 2011 roku przeprowadzono wizję lokaln± w terenie potwierdzaj±c fakt odnalezienia macew. Na drodze le¶nej, przy trasie Gostynin-Skrzany, znajdowały się setki kawałków nagrobków.

We wrze¶niu 2011 roku zawi±zał się Społeczny Komitet ds. Macew Gostynińskich, który powołał trzyosobowe prezydium w składzie: Radosław Rękawiecki, Piotr Głowacki i Krzysztof Zadrożny. Członkami Komitetu zostali: Jacek Liziniewicz, Jarosław Barczyński, Marek Osmałek, Adam Kotkiewicz i Paweł Mieszkowicz.

Po uzyskaniu stosownych zezwoleń na eksplorację od Nadle¶nictwa Gostynin, w dniu 24 wrze¶nia 2011 roku, przyst±piono do prac. Już pierwsze minuty pokazały, iż cała droga usłana jest kawałkami macew. Niestety skutecznie rozbijano je na mniejsze czę¶ci, a pod warstw± wierzchni± nie znajdowały się całe macewy. Na wielu kawałki widać ¶lady po uderzeniach metalowymi narzędziami.

Na fragmentach stel zachowały się hebrajskie napisy, ale s± też polskie litery. Jednak w tym drugim przypadku kawałki s± tak małe, że nie pozwalaj± na odczytanie nawet jednego wyrazu. Jest to więc analogiczny przypadek do G±bina, gdzie do dzisiejszego dnia na tamtejszym kirkucie zachowały się macewy z polskimi inskrypcjami. W¶ród płaskorzeĽb dominuj± ornamenty ro¶linne i zwierzęce. S± też charakterystyczne kompozycje rzeĽbiarskie: ksi±żki - symbolizuj±ce mężczyzn uczonych w pi¶mie, studiuj±cych Torę i Talmud; ręce złożone w ge¶cie błogosławieństwa - oznaczaj± kapłanów, potomków arcykapłana Aarona; złamana ¶wieca - symbol nieszczę¶liwie przerwanego życia; goł±b - interpretuj±cy duszę ludzk± czy dzban z wod± - okre¶laj±cy pomocnika kapłana, potomka rodu Lewiego.

Pierwsze godziny prac utwierdziły społeczników w przekonaniu, że nie jest to jedyne miejsce, gdzie zeskładowano macewy. Ta droga, prowadz±ca w czasie wojny do drewnianych garaży wybudowanych przez okupanta, kryje tylko czę¶ć nagrobków cmentarza żydowskiego w byłym gostynińskim sztetlu. Z informacji zebranych przez Piotra Głowackiego od miejscowej ludno¶ci, pojawiła się pogłoska, iż macewy znajduj± się również pod obecnym parkingiem przy sklepie Lidl (ul. Zamkowa).

Wszystkie wydobyte stele zostały zabezpieczone, a następnie przeprowadzona będzie ich konserwacja. W pracach udział wzięli regionali¶ci z Gostynina i Płocka: Radosław Rękawiecki, Piotr Głowacki, Zdzisław Żuchowski, Marcin Markowski, Fryderyk Głowacki, Jarosław Burasiński, Tomasz Stobnicki, Wojciech WoĽnicki, Adam Kotkiewicz, Krzysztof Zadrożny, a także le¶nicy z Nadle¶nictwa Gostynin.

Oprócz kawałków macew droga obfitowała także w duże ilo¶ci lastryka oraz czerwonej cegły. Być może jest to cegła pochodz±ca z rozbiórki ko¶cioła ¶w. Marcina w latach 1941-42. Znaleziono także nieliczne fragmenty granitu i betonowych, frezowanych elementów stanowi±cych ozdobny element cokołu.

Od kwietnia 2011 roku, po wstępnym rozpoznaniu, o znalezisku zostały powiadomione organizacje żydowskie: Żydowski Instytut Historyczny oraz Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Wła¶cicielem terenu przy ul. Kutnowskiej, gdzie znajduje się cmentarz, jest Żydowska Gmina Wyznaniowa, któr± reprezentuje wspomniany FODŻ. Posiada on wszystkie pełnomocnictwa do zarz±dzania terenem kirkutu.

Po konserwacji macew Społeczny Komitet ds. Macew Gostynińskich zamierza wyst±pić o zgodę na wybudowanie na cmentarzu lapidarium, w które wkomponowane będ± fragmenty odnalezionych stel. Kolejnym krokiem będzie wykonanie projektu oraz pozyskaniu funduszów na realizację działań Społecznego Komitetu ds. Macew Gostynińskich.

tekst: K. Bielawski & Krzysztof Zadrożny,współpraca: Krystian Ziętek
Więcej informacji o historii Żydów w Gostyninie znajdziesz na stronie We remember Jewish Gostynin
Kliknij tu, by przejrzeć Księgę Pamięci Gostynina (w języku hebrajskim).