Cmentarz żydowski w Gorlicach znajduje się około 800 m na północny zachód od rynku, przy ul. Stróżowskiej. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjn± nr 120501 1.0001.747, o nieregularnym kształcie i powierzchni 13113 m kw., położon± na stromo wznosz±cym się zboczu wzgórza.

Według różnych Ľródeł cmentarz powstał w drugiej połowie XVIII w. Maj±c na uwadze demografię społeczno¶ci żydowskiej Gorlic, można zakładać, że powyższe datowanie jest w±tpliwe, a cmentarz założono dopiero w XIX wieku.

W 1906 r. na cmentarzu pochowano Barucha Halberstama - pi±tego syna cadyka Chaima Halberstama z Nowego S±cza, zięcia Jekutiela Jehudy Teitelbauma z Syhotu, cadyka w Rudniku i Gorlicach. Jego grób stał się celem pielgrzymek.

Podczas I wojny ¶wiatowej w obrębie cmentarza powstał Cmentarz wojenny nr 90, na którym spoczęło 4 żołnierzy armii austrowęgierskiej i 2 żołnierzy armii rosyjskiej. Jednym z poległych był szeregowiec piechoty Marko Ledermann, służ±cy w armii Cesarstwa Rosyjskiego.

W okresie międzywojennym obiekt był ogrodzony murem z cegły. Znajdowało się na nim nie mniej niż kilkaset nagrobków oraz ohel cadyków.

Podczas II wojny ¶wiatowej na cmentarzu chowano ciała osób zabitych przez Niemców w różnych punktach Gorlic. Cmentarz był także miejscem egzekucji Żydów ujętych w różnych kryjówkach w mie¶cie i okolicznych miejscowo¶ciach oraz Polaków i Romów.

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945: województwo nowos±deckie wymienia kilka takich zdarzeń:

•  W 1940 lub 1941 r. Niemcy rozstrzelali w Gorlicach około 30 Żydów. Ciała pochowano na cmentarzu żydowskim,
•  W sierpniu 1942 r. funkcjonariusze SS, Gestapo, żandarmerii rozstrzelali kilkuset Żydów, czę¶ć z nich na cmentarzu żydowskim,
•  W sierpniu 1942 r. Niemcy rozstrzelali około 60 Romów (w tym około 20 dzieci), czę¶ć z nich na cmentarzu żydowskim,
•  W 1942 r. Niemcy rozstrzelali Jana W±sa. Ciało ofiary pogrzebano na cmentarzu żydowskim,
•  Wiosn± 1943 r. Niemcy rozstrzelali na cmentarzu Jakuba Hoffmana,
•  Latem 1943 r. Niemcy rozstrzelali na cmentarzu 11 osób, w¶ród nich: Józefa Bitesfelda, Sarę Bitesfeld, Hannę Hirszfeld, Izaaka Hirszfelda, Lejba Hirszfelda, Hermana Nemera, Krejndlę Nemer, Frydę Peller, Józefa Pellera, Leję Peller, Henię Wymisner,
•  30 wrze¶nia 1943 r. na cmentarzu żydowskim za pomoc udzielan± Żydom Niemcy rozstrzelali Stanisława Radzika (lub Rodzika) ze wsi Łużna,
•  Zim± 1943/1944 r. funkcjonariusz placówki Aussenstelle zastrzelił na cmentarzu 2 kobiety o nazwisku Morgenstern,
•  Po 22 sierpnia 1943 r. Niemcy rozstrzelali grupę osób podejrzanych o udział w ruchu oporu. Czę¶ć osób zabito na cmentarzu żydowskim. Ustalono nazwiska 6 ofiar: [...] Fajak, [.] Kozłowski, Józef Rubiniak, Maria Rubiniak, Jan Stasiowski, Andrzej Wal, Stanisław Wal,
•  Na pocz±tku 1944 r. funkcjonariusze Grenzpolizei rozstrzelali na cmentarzu adwokata Fryderyka Morgensterna,
•  Wiosn± 1944 r. na cmentarzu Niemcy rozstrzelali 2 Żydówki (matkę i córkę) o nieustalonych nazwiskach.

Na rozkaz władz okupacyjnych czę¶ć nagrobków wykorzystano do prac budowlanych, m.in. do budowy schodów koło ko¶cioła, utwardzenia placu przed dawn± synagog±, zamienion± na remizę Straży Pożarnej oraz do regulacji koryta rzeki Stróżówka.

Po wyzwoleniu członkowie Powiatowego Komitetu Żydowskiego w Gorlicach pod przewodnictwem Jakuba Pelera podjęli starania na rzecz uporz±dkowania i zabezpieczenia cmentarza. ZwieĽli odzyskane nagrobki, czę¶ć z nich poddaj±c renowacji. Ekshumowali ciała Żydów, rozstrzelanych w różnych miejscach w rejonie Gorlic i złożyli je w zbiorowej mogile na cmentarzu. Wzniesiono pomniki po¶więcone ofiarom Zagłady.

W 1947 r. Powiatowy Komitet Żydowski wyst±pił do władz Gorlic o wydanie nagrobków, które w latach okupacji zostały użyte jako materiał budowlany. Zarz±d Miejski w Gorlicach pocz±tkowo odmówił, argumentuj±c, że "uczynienie zado¶ć ż±daniom Komitetu Żydowskiego równałoby się ze zniszczeniem poważnej inwestycji miejskiej oraz pozbawieniem ważnego komunikacyjnie poł±czenia Rynku i ko¶cioła z jedn± z głównych dzielnic miasta". Konsekwencj± sporu w Gorlicach było ogłoszenie 29 maja 1948 r. okólnika Ministra Administracji Publicznej, w którym zalecano lokalnym władzom zwracanie na koszt gminy płyt nagrobkowych z widocznymi napisami i ich ¶ladami. Pod koniec 1948 r. Zarz±d Miejski w Gorlicach zwrócił macewy wykorzystane do budowy schodów przy ko¶ciele.

Jednak Żydzi stopniowo opuszczali Gorlice. Cmentarz niszczał, wypasano na nim bydło. Nagrobki były rozkradane i rozbijane. Rozebrano także ceglany mur, widoczny na powojennych zdjęciach z kolekcji Instytutu Yad Vashem.

W latach 60-tych odbudowano ohel cadyka Barucha Halberstama.

W połowie lat 90-tych z inicjatywy wywodz±cej się z Gorlic Pauliny Bergman oraz dzięki współpracy Fundacji Rodziny Nissenbaumów, Fundacji "Wieczna Pamięć" i władz miasta, cmentarz został uporz±dkowany i ogrodzony stalowym płotem. Od strony ul. Stróżowskiej z kilkudziesięciu macew zbudowano niewielkie lapidarium.

25 paĽdziernika 1995 r. odbyła się uroczysto¶ć przekazania odrestaurowanego cmentarza. W ceremonii wzięli udział m.in.: delegacja Żydów pochodz±cych z Gorlic, w¶ród nich Paulina Bergman oraz Israel Noe Peterfreund; przedstawiciele Fundacji Rodziny Nissenbaumów z prezesem Zygmuntem Nissenbaumem na czele, przedstawiciele Fundacji "Wieczna Pamięć", burmistrz Stanisław Szura i przedstawiciele władz miasta, ksi±dz dziekan Józef Micek.

W 2011 r., przy współpracy Meira Moskowicza, Szlomo Halberstama i władz miasta wydobyto liczne fragmenty macew, które znajdowały się w podłodze dawnej synagogi, po wojnie zajętej przez straż pożarn±.

W latach 2015-2016 r. wzniesiono nowy ohel, który zast±pił wadliwie wzniesiony budynek z lat 60-tych. Inwestycję sfinansowali potomkowie cadyka - rabini Burech i Sinai Halberstamowie ze Stanów Zjednoczonych. Organizacj± prac zaj±ł się Duvid Singer, działacz chasydzki z Nowego Jorku oraz Adam Bartosz z Komitetu Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej w Tarnowie. Projekt przygotował Tomasz Pruchnicki, a prace wykonała firma Eltar. Wewn±trz pozostawiono oryginalne macewy. Ceremonia otwarcia odbudowanego ohelu odbyła się 9 marca 2016 roku.

Główne wej¶cie na cmentarz - na jego doln± czę¶ć - znajduje się od strony ul. Stróżowskiej, na wysoko¶ci posesji nr 64 i 66. Dodatkowa furtka znajduje się na szczycie wzniesienia, od strony ul. Korczaka.

Na ceglanym filarze bramy od strony ul. Stróżowskiej umieszczono tablicę z napisem: "Uszanuj miejsce wiecznego spoczynku. Cmentarz żydowski założony w XIX w. Odnowiony staraniem władz miasta, Fundacji Rodziny Nissenbaumów, Fundacji Wiecznej Pamięci. Gorlice 1995".

Za bram± znajduje się lapidarium zbudowane w 1995 r. z kilkudziesięciu macew oraz pomnik z napisem: "Miejsce straceń Polaków, Żydów i Cyganów w latach 1939-1945". W pobliżu złożono fragmenty macew wydobyte w 2011 r. z budynku dawnej synagogi. Na niektórych nagrobkach zachowały się oryginalne polichromie.

W tej czę¶ci cmentarza znajduje się kilkana¶cie macew, w tym także symboliczne nagrobki współczesne, upamiętniaj±ce członków rodzin m.in. Schwimmerów i Bergmanów.

W górnej - oddzielonej stromym zboczem - czę¶ci cmentarza stoi zrekonstruowany w latach 2015-2016 ohel, w którym spoczywaj±:

•  Baruch Halberstam - pi±ty syn Chaima Halberstama, założyciela dynastii chasydzkiej w Nowym S±czu, cadyk i przewodnicz±cy s±du rabinicznego w Rudniku i Gorlicach, zmarły 1 adar 5666 r. (26.02.1906 r.) w wieku 76 lat;
•  Cwi Hirsz syn Barucha Halberstam - rabin i cadyk, przewodnicz±cy s±du rabinackiego w Rudniku, zmarły w dniu 15 aw 5678 r. (24.07.1918 r.),
•  Pinchas syn Jehoszuy Eleazara - potomek Pinchasa z Korca i cadyka z Kosowa, dajan, zmarły w dniu 25 szwat 5661 r. (14.02.1901 r.).

Na wprost ohelu znajduje się oznakowana dwoma pomnikami zbiorowa mogiła około 160 ofiar Zagłady, ekshumowanych po wojnie przez Powiatowy Komitet Żydowski w Gorlicach i przeniesionych na cmentarz żydowski.

W pobliżu zachowały się 2 pozbawione inskrypcji macewy żołnierzy poległych podczas I wojny ¶wiatowej.

Obecnie na cmentarzu znajduje się - według szacunkowych danych - kilkaset nagrobków w różnym stanie zachowania. Tylko nieliczne można uznać za niezniszczone i nieprzemieszczone względem miejsca pochówku. Brak informacji o najstarszej zachowanej macewie. ¦ladem powojennych pochówków jest czę¶ciowo zniszczony nagrobek Lejba Schwimmera, zmarłego 23 kwietnia 1945 roku.

Poż±dane byłoby: wykonanie szczegółowej inwentaryzacji nagrobków i opublikowanie spisu w Internecie oraz przeprowadzanie cyklicznych prac porz±dkowych.

Cmentarz jest własno¶ci± Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie. Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków ( A-604 z 20.12.1989).

Zainteresowani wej¶ciem na cmentarz proszeni s± o kontakt telefoniczny z osob± przechowuj±c± klucze do bramy i ohelu: 668 340 835.

tekst: K. Bielawski
współpraca: W. Tworek, A. Olewski
Bibliografia:
Boczoń W., Żydzi gorliccy, Gorlice 1998.
Drogomir J. J. P., Polegli w Galicji Zachodniej 1914-1915 (1918), t. 1, Tarnów 1999.
Urban K., Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944-1966, Kraków 2006.
Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945: województwo nowos±deckie, Kraków 1984.

Więcej informacji o Żydach z Gorlic znajdziesz
na poniższych stronach internetowych:
Wirtualny Sztetl
Shtetlinks Site for Gorlice
Księga Pamięci Gorlic