| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |
| GLIWICE | |||
Pierwsze wzmianki na temat Żydów w Gliwicach pochodz± z XVII wieku, osadnictwo żydowskie przybrało większe rozmiary wiek póĽniej. W 1783 r. w Gliwicach mieszkało sze¶ćdziesięciu o¶miu Żydów, a w 1809 r. do rodzin żydowskich należało osiemna¶cie domów. Pierwsza synagoga w Gliwicach została otwarta 4 wrze¶nia 1812 roku, pierwszym rabinem był prawdopodobnie Samuel Biedermann. W 1861 roku otwarto kolejn± synagogę - w stylu mauretańskim, synagogę ta przebudowano w 1911 roku. W Gliwicach działało wiele organizacji i stowarzyszeń żydowskich, funkcjonowała też siedmioklasowa szkoła żydowska. Po doj¶ciu Hitlera do władzy zacz±ł się okres trudny dla gliwickich Żydów. W 1933 roku pobito rabina, zainicjowano bojkot sklepów i przedsiębiorstw żydowskich. Rozpocz±ł się okres gwałtownej migracji Żydów z Gliwic. W 1938 roku wyeliminowano Żydów z życia ekonomicznego poprzez zakazanie im prowadzenia jakiejkolwiek działalno¶ci gospodarczej. W czasie "Nocy Kryształowej" spalono miejscowe synagogi, spl±drowano sklepy i mieszkania żydowskie. W 1942 roku przetransportowano większo¶ć gliwickich Żydów do O¶więcimia. Ostatni transport ¶mierci odjechał do obozu zagłady w grudniu 1943 roku. |
|||
 |
 |
 |
 |
| Cmentarz żydowski w Gliwicach. Zdjęcia: Maciej ¦mieszny | |||
Pierwszych pochówków gliwickich Żydów dokonywano w wydzielonej kwaterze na terenie cmentarza wielowyznaniowego przy obecnej ulicy Kozielskiej. Cmentarz został zlikwidowany w latach 80 XX wieku. Najstarszym zachowanym zabytkiem kultury żydowskiej w Gliwicach jest cmentarz wyznaniowy przy ulicy Na Piasku. Został on założony w 1815 roku na mocy reskryptu z 24 maja 1814 roku, który nakazywał rodzinom żydowskim mieszkaj±cym dalej niż jedn± milę od cmentarza żydowskiego zatroszczyć się o własne pole grzebalne pod groĽb± wydalenia z aktualnego miejsca pobytu. Na szczę¶cie społeczno¶ć żydowska dysponowała parcel± zakupion± w 1795 roku, któr± mogła przeznaczyć pod założenie swojego cmentarza zgodnie z zasadami religii mojżeszowej. Nekropolia bowiem nie mogła być położona bliżej niż 25 metrów od najbliższego domu mieszkalnego. Cmentarz ten posiada powierzchnię 0,63 ha. Do dnia dzisiejszego zachowało się tu około 500 nagrobków. Były one ustawione w równych rzędach, co sprawiało wrażenie dużego zagęszczenia pomników. Dominuj±c± form± nagrobka jest tutaj tradycyjna dla żydowskiej sztuki sepulkralnej macewa, czyli pionowo ustawiona płyta zwieńczona trójk±tnie lub półkoli¶cie, z inskrypcjami w języku hebrajskim lub niemiecko-hebrajskim, zdobiona starotestamentowymi symbolami. Materiałem, z jakiego najczę¶ciej wykonywano płyty nagrobne, był szary piaskowiec nazywany przez Żydów "płacz±cym kamieniem", słabo odpornym na ¶l±skie warunki atmosferyczne. Efektem tego s± zniszczenia widoczne w postaci przebarwień oraz popękań, dlatego dokumentacja każdej zachowanej macewy jest piln± spraw±. |
|||
 |
 |
 |
 |
| Stary cmentarz żydowski w Gliwicach. Zdjęcia: Dariusz Walerjański | |||
Inskrypcje na najstarszych płytach nagrobnych wykonane s± w rycie wypukłym, trudniejszym do zachowania, w języku tylko i wył±cznie hebrajskim. Pojawiaj± się tu rzadko spotykane symbole. Pierwszy z nich jest poł±czeniem dwóch motywów: pojedynczego lichtarza ze złaman± ¶wiec± powyżej złamania przechodz±c± w pień zakończony li¶ciast± koron±. Drugi to tzw. żydowska rozeta, symbol z czasów antycznych oznaczaj±cy Słońce, Boga i mesjanistyczn± nadzieję. Ten symbol jest także tłumaczony jako koncepcja astralnego bytu dusz po ¶mierci. Najbardziej okazałym jest grobowiec rodziny Meyerów, zbudowany w formie wolnostoj±cej kaplicy wykonanej w stylu neoklasycyzmu, nawi±zuj±cy swoj± form± do oheli (hebr. namiot), stawianych wybitnym uczonym. Ciekawe, chociaż niestety mocno zniszczone, s± szpalery grobowców wtopionych w mury cmentarza. Form± nawi±zuj± do neostylów XIX wieku. Nagrobki przypominaj± portale albo portyki z kolumnami, półkolumnami lub pilastrami dĽwigaj±cymi belkowanie. Po¶rodku belkowania umiejscowione jest nazwisko rodziny. W nekropolii zostali pochowani znakomici przedstawiciele rodziny Troplowitz: najstarszy, protoplasta rodu - Salomon (1760-1869), handlarz win węgierskich, ojciec Louis'a Troplowitz'a - budowniczego gliwickiej synagogi i Willi Caro oraz dziadek znanego aptekarza - dra Oskara Troplowitza - wynalazcy popularnej pasty do zębów i kremu "Nivea". Ostatni pochówek odbył się w lutym 1937 roku, pochowano wówczas Ernestinę Hahn. Ostatecznie cmentarz został zamknięty w 1953 roku. Drugi, bardzo ważny cmentarz gliwicki został założony w latach 1902-03 przy ul. Poniatowskiego. Powodem jego powstania było zapełnienie najstarszego cmentarza i wzrastaj±ca ci±gle ilo¶ć wyznawców judaizmu. Nekropolia o powierzchni 1,7 ha została ogrodzona od ulicy ceglanym murem z dwiema dużymi bramami o kutych, żeliwnych kratach. Przy cmentarzu wybudowano w listopadzie 1903 roku okazały i imponuj±cy neogotycki dom przedpogrzebowy według projektu wiedeńskiego architekta Maxa Fleischera. Dom ten, zważywszy na straty zwi±zane z Holokaustem, stanowi wręcz bezcenny zabytek. |
|||
 |
 |
 |
 |
| Dom przedpogrzebowy na cmentarzu żydowskim w Gliwicach. Zdjęcia: Dariusz Walerjański | |||
Budynek jest jednokondygnacyjny, wykonany z ozdobnej cegły klinkierowej. Bryła budynku jest trójdzielna i symetryczna. Elewacja ma długo¶ć 43 metrów. Cało¶ć została przekryta czterospadowym dachem. Czę¶ć ¶rodkow± tworzy duża hala dwukrotnie przewyższaj±ca boczne skrzydła. Wieńczy j± o¶miodzielne sklepienie krzyżowo-żebrowe. Na sklepieniu zachowały się fragmenty malowideł i ozdób. Górne partie sklepienia s± ozdobione freskiem przedstawiaj±cym gwiaĽdziste niebo. Na żebrach sklepienia widoczne s± resztki złotoczerwonych ornamentów ro¶linno-geometrycznych. W hali głównej, na ¶cianie wschodniej i zachodniej znajduj± się zachowane wysokie ostrołukowe okna z fragmentami witraży o motywach geometrycznych z trzema gwiazdami Dawida. Układ kwater na cmentarzu jest dobrze zachowany. Do dnia dzisiejszego ocalało ponad 600 nagrobków, w tym przy¶cienne grobowce rodzinne o cechach stylistycznych historyzmu, secesji i modernizmu. Na cmentarzu spoczywa około 900 osób. W modlitwie za zmarłych powtarza się pro¶ba: "niech dusza jego będzie zwi±zana w węzeł życia wiecznego". Taka formuła wyryta jest prawie na każdym nagrobku i stanowi zakończenie epitafium. Jest to parafraza słów Abigail błogosławi±cej Dawida (I Ks. Samuela 25,29). Oprócz gwiazdy Dawida zakończenie w postaci wyżej wymienionej parafrazy (skrót: TNCBH) jest czasem jedynym znakiem pochodzenia na grobach zasymilowanych Żydów. Stałym elementem tekstów nagrobnych na obydwu cmentarzach jest data zgonu podana wg kalendarza żydowskiego, liczona od pocz±tku stworzenia ¶wiata i podana w skrócie, np. "zmarły 2 siwan 654 roku" oznacza, że został pochowany w maju 1894 roku. Przez ¶rodek cmentarza biegnie główna aleja z wysokimi drzewami. Przy niej znajduje się pomnik wykonany z szarego granitu w formie sze¶cianu, ufundowany w 1932 roku przez Niemiecki Zwi±zek Żydowskich Żołnierzy Frontowych. Został po¶więcony 58 Żydom poległym w I wojnie ¶wiatowej. Na pomniku wyryto lakoniczny napis: "Unseren Kameraden"- Towarzyszom Broni. W czę¶ci południowo-wschodniej znajduj± się w.ółczesne nagrobki. Cmentarz do dnia dzisiejszego pozostaje otwarty dla celów grzebalnych i jest jedn± z trzech czynnych żydowskich nekropolii w województwie ¶l±skim. Warto wspomnieć, że w 197 roku na cmentarzu tym spocz±ł jeden z gliwickich rabinów - dr filozofii Wilhelm Münz, autor czterech cennych ksi±żek o tematyce religijno-filozoficznej. Obydwa zachowane do dzi¶ cmentarze stanowi± bezcenn± księgę pamięci o dziejach społeczno¶ci żydowskiej w Gliwicach, chociaż setki mogił zatarł czas, wandalizm i zwykłe ludzkie zaniedbanie. Cmentarz prowokuje do zastanowienia się nad życiem tych, którzy tutaj spoczęli, a wcze¶niej włożyli niemało trudu i starań w rozwój Gliwic. Ich odległa historia została utrwalona w kamieniu. tekst: Dariusz Walerjański Wiele informacji o społeczno¶ci gliwickich Żydów można znaleĽć na witrynie Pamięć. Żydzi w historii Gliwic |
|||
| Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Gliwic i ich nekropoliach. Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± te cmentarze z okresu przed II wojn± ¶wiatow±. |
|||
 |
|||
| Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim. Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji. |
|||
| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |