Pierwszy znany cmentarz żydowski na terenie obecnego Gdańska powstał prawdopodobnie w XVI w. lub na pocz±tku XVII w. na Chełmie (Stolzenberg), na tzw. Żydowskiej Górce, przy dzisiejszej ul. Cmentarnej. Jest to jeden z najstarszych cmentarzy żydowskich w Polsce. Nekropolia została utworzona przez gminę w Starych Szkotach i w kolejnych stuleciach była użytkowana także przez pobliskie kahały. Od 1882 r. cmentarz stał się miejscem pochówku zmarłych z całej zjednoczonej gminy żydowskiej, powstałej z poł±czenia kahałów ze Starych Szkotów, Wrzeszcza, Gdańska, Szopów i Winnicy. Wiadomo, że w XVIII i XIX w. działka cmentarna była stopniowo powiększana, a nagrobki zaczęły pokrywać nie tylko szczyt wzgórza, ale także jego zbocza i podnóże. W 1884 r. w północno-wschodniej czę¶ci cmentarza, od strony obecnej ul. Stoczniowców, zbudowano dom przedpogrzebowy, kancelarię oraz domy dla stróża i kamieniarza. W ci±gu kilkuset lat istnienia, na cmentarzu pochowano setki osób, w¶ród nich wiele wybitnych postaci. Spoczęli na nim między innymi:
- Elchanan Aschkenasi (1714-1780), rabin, autor wielokrotnie wznawianego dzieła Tahara Sidrei, stanowi±cego zbiór komentarzy talmudycznych do Szulchan Aruch,
- Meir Posner syn Jehudy Loeba Munk (1728-1803), rabin w Międzyrzeczu, Chojnie Szczecińskiej oraz od 1782 r. gmin w Starych Szkotach, Winnicy i Wrzeszczu, twórca dzieła Beit Meir, zawieraj±cego komentarze do Szulchan Aruch,
- Chaim syn Meira Posner (zm. 1838 r.), rabin,
- Israel syn Gedalii Ben Israela Lipschuetz (zm. 1860 r.), rabin gmin w Chodzieży, Winnicy i Wrzeszczu, autor licznych ksi±g, m. in. rozpraw na temat miar, wagi i geometrii w Talmudzie; komentarzy do Miszny, z których najbardziej znane jest dzieło Tiferet Israel.

Na pocz±tku XVIII w. doszło do kilkukrotnych wypędzeń Żydów ze Starych Szkotów i Gdańska, co uniemożliwiło korzystanie z cmentarza na Chełmie. Konieczne jednak było rozwi±zanie problemu pogrzebów. Pisał o tym Samuel Echt w ksi±żce Dzieje Żydów gdańskich: "W 1718 r. biskup wygnał ich ze Starych Szkotów. (...) Żydzi (...) na obszarze rozci±gaj±cym się między Nowymi Ogrodami a Bram± Oliwsk± założyli cmentarz. To dlatego na starym cmentarzu na Chełmie nie ma żadnych nagrobków z lat 1710-1730". W trakcie oblężenia Gdańska w 1807 r., "kiedy (...) ¶mierć zaczęła zbierać żniwo także w¶ród Żydów (...), zaczęli oni grzebać swych zmarłych u stóp Hagelsbergu (Góra Gradowa), gdzie znajdował się dawny cmentarz żydowski (Żydzi założyli go prawdopodobnie jeszcze w 1723 roku, kiedy zostali wypędzeni). Z kolei Żydzi ze Starych Szkotów grzebali swoich zmarłych w ogrodach należ±cych do kupców Almonde i Wendta, a póĽniej na swoim cmentarzu, poza murami miasta. Kiedy w 1840 roku rozbudowywano fortyfikacje miejskie, zmarłych, których kiedy¶ pochowano na Górze Gradowej, trzeba było przenie¶ć na cmentarz chełmski".

Około połowy XVIII w. ukonstytuowała się gmina żydowska we Wrzeszczu, która założyła swój cmentarz na Królewskim Wzgórzu (Koenigshoehe), przy obecnej ul. Traugutta. W wyniku działań wojennych cmentarz był kilkakrotnie niszczony, zamykany i ponowie otwierany. Erich Ruschkewitz po wizycie na cmentarzu w 1934 r. tak opisał jego stan na łamach Juedisches Gemeindeblat: "Ogrodnik, któremu powierzono pieczę na tym cmentarzem, wszedł ze mn± na wzgórze, aby otworzyć bramę. Szli¶my wzdłuż rzędu grobowców. Kamienie, niektóre stoj±ce pionowo, inne położone w formie płaskich płyt, w większo¶ci s± już zwietrzałe. Tylko tu i ówdzie można jeszcze odczytać inskrypcje hebrajskie i niemieckie". W 1939 r. nazistowskie władze wymusiły sprzedaż działki cmentarnej. Nekropolia została oficjalna zamknięta i czę¶ciowo zniszczona. Proces dewastacji trwał także po 1945 r. Nagrobki wykorzystywano jako materiał na okolicznych budowach. Wykonano z nich między innymi tzw. Schody Hańby przy ul. Ja¶kowa Dolina, pomiędzy domami nr 71 i 73. Kilka lat temu schody zostały czę¶ciowo rozebrane, a odzyskane nagrobki przeniesiono na Cmentarz Centralny Srebrzysko. Do dzi¶ na poro¶niętym drzewami wzgórzu cmentarnym przy ul. Traugutta widoczne s± jedynie fragmenty potłuczonych macew oraz obmurowania zniszczonych grobowców i oheli.

Nieco więcej szczę¶cia miał stary cmentarz na Chełmie. Nekropolia przetrwała drug± wojnę ¶wiatow± w stosunkowo dobrym stanie i dopiero w czasach PRL uległa poważnej dewastacji, a w 1956 r. władze wydały zarz±dzenie o jej zamknięciu. Przytoczmy tu fragment listu, przysłanego w 1991 r. przez jedn± mieszkanek Gdańska do Żydowskiego Instytutu Historycznego: "W 1968 r., kiedy komuni¶ci zrobili nagonkę na Żydów, zaczęła się grabież cmentarza. Przyjeżdżali po granit i marmur. Kradli wszystko co było i co się dało. Wykopywali nawet zwłoki szukaj±c złota. Cmentarz był piękny. Była tam tak zwana mykwa do mycia zmarłych, która "poszła" pierwsza. PóĽniej pomniki i płyty. Wszystko jest zaro¶nięte traw± i zasypane ¶mieciami, na cmentarz wyprowadzaj± psy". W tym samym roku Alicja Grzybiakówna na łamach Gazety Gdańskiej pisała: "Cmentarz był nie tylko miejscem pochówku, ale także parkiem. ¦wiadcz± o tym ¶lady po pięknych założeniach tarasowych, aleje. Były tu również stawy rybne (....). Były też złocone, polichromowane nagrobki. Cmentarzowi udało się przetrwać czas wojny i okupacji. Zniszczeniu uległ dopiero po 1968 r., prawdopodobnie w latach 1975-1978. Przyjechał spychacz i zrównał z ziemi± nagrobki, niszcz±c przy okazji również drenaż".

Przynajmniej od pocz±tku lat osiemdziesi±tych lokalni społecznicy i miło¶nicy zabytków - m. in. Hanna Domańska - zabiegali o zabezpieczenie cmentarza. Powstał projekt rewaloryzacji nekropolii, opracowany przez Grażynę Olszewsk±-Hellman oraz Zofię i Stefana Grochowskich. Realizacja tego planu rozbiła się jednak o pieni±dze. W 1984 r. cmentarz oficjalnie wpisano do rejestru zabytków. W drugiej połowie lat osiemdziesi±tych wykonano czę¶ciow± inwentaryzację cmentarza, prowadzon± przez Jacka Walickiego i Jarosława Sellina. W jej trakcie odkopano kilka macew pochodz±cych z 1711 roku. Po zakończeniu prac badawczych odnalezione nagrobki zostały zasypane.

W 2002 r. działkę cmentarn± przejęła Gmina Wyznaniowa Żydowska w Gdańsku. W latach 2006-2008 cmentarz został ogrodzony i uporz±dkowany. Większo¶ć macew podniesiono i umocowano na betonowych cokołach. Ł±cznie przetrwało około pół tysi±ca nagrobków w różnym stanie zachowania oraz zdewastowany ohel w stylu neoromańskim, stoj±cy prawdopodobnie na grobie rabina Roberta Kaeltera. W dn. 6 maja 2009 r. uroczy¶cie odsłonięto nowe macewy na grobach rabinów Elchanana Aschkenasiego i Meira Posnera syna Jehudy Loeba Munka. Cmentarz jest ogrodzony, wej¶cie jest możliwe przez niezamykan± furtkę. Obiektem opiekuje się Filia Zwi±zku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Gdańsku ( ul. Partyzantów 7, 80-254 Gdańsk, tel. 58 344 06 02).

Kilka macew pochodz±cych z cmentarza przy ul. Traugutta przeniesiono do lapidarium zwanego Cmentarzem Nieistniej±cych Cmentarzy. Zostało ono otwarte 24 maja 2002 r. przy ul. 3 Maja, tuż obok Dworca PKS, dla upamiętnienia trójmiejskich nekropolii różnych wyznań, zniszczonych po drugiej wojnie ¶wiatowej. Na pomniku wyryto fragment wiersza żydowskiej poetki Maschy Kaleko: "Tym, co imion nie maj± na grobie, a tylko Bóg wie, jak kto się zowie...". W obrębie lapidarium zgromadzono nagrobki ze zdewastowanych cmentarzy w Gdańsku.

tekst: K. Bielawski
Bibliografia:
S. Echt "Dzieje Żydów gdańskich", Gdańsk 2012
H. Domańska "Kadisz gdańskich kamieni", Warszawa 1994
Więcej informacji znajdziesz na stronie Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Gdańsku