Żydzi w Garwolinie mieszkali już w XVIII w., jednak największy rozwój osadnictwa żydowskiego nast±pił w XIX wieku. W 1827 roku w miejscowo¶ci żyło 141 wyznawców judaizmu; w 1861 roku - 656, a pod koniec XIX wieku liczba ta sięgnęła 2.182 osób. Podstawę utrzymania większo¶ci garwolińskich Żydów stanowiły handel i rzemiosło, niektórzy dorabiali się dzięki dostawom zaopatrzenia dla miejscowego garnizonu. W 1860 roku gmina żydowska w Garwolinie wzniosła okazał± synagogę, wyróżniaj±c± się wysokimi oknami i dekoracyjn± fasad±. Podobnie jak w innych miastach tego rejonu, w Garwolinie licznych zwolenników zyskiwały idee chasydyzmu. Miejscowi chasydzi pozostawali pod wpływem cadyków z Radzymina, a także dynastii z Aleksandrowa Łódzkiego i Góry Kalwarii. W Garwolinie działały też żydowskie organizacje społeczno-polityczne, między innymi ugrupowania syjonistyczne czy ortodoksyjna partia Agudat Israel. W spisie powszechnym przeprowadzonym w 1921 roku pochodzenie żydowskie zadeklarowało 2.424 mieszkańców Garwolina, co stanowiło 47,7% całej ludno¶ci miasta.

Kryzys okresu międzywojennego dotkn±ł także Garwolin. Wielu miejscowych Żydów z trudem wi±zało koniec z końcem, żyj±c dzięki pomocy materialnej udzielanej przez Joint. Trudne warunki ekonomiczne przyczyniały się do frustracji, a w konsekwencji do nasilenia się w Garwolinie nastrojów antysemickich.

W pierwszych dniach wrze¶nia 1939 roku Garwolin został zbombardowany przez Luftwaffe. Kilkudziesięciu Żydów zostało zabitych, wielu było rannych. Czę¶ć z nich zbiegła do innych miejscowo¶ci, w złudnym poszukiwaniu bezpieczeństwa. W Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie przechowywany jest rękopis autorstwa rabina Szymona Huberbanda, zatytułowany "Zagłada bóżnic, domów modlitwy i cmentarzy". Kilka zdań z tego opracowania po¶więcono Garwolinowi: "Spalone zostało całe miasto, wł±cznie z domem modlitwy, ze wszystkimi zwojami Tory i hebrajskimi księgami. Dom modlitwy zbudowano prawie sto lat temu. W mie¶cie nie było synagogi. Dom modlitwy posiadał bibliotekę ksi±g napisanych w języku hebrajskim, które zakupywano w ci±gu stu lat jego istnienia i w¶ród których znajdowało się wiele cennych pozycji". Po zajęciu miasta przez Niemców, Żydzi zostali poddani narastaj±cym represjom. W 1940 roku żydowscy mieszkańcy Garwolina zostali deportowani do gett w Parysowie i Żelechowie, sk±d póĽniej trafili do obozów zagłady. Większo¶ci z nich nie dane było doczekać końca wojny.

Cmentarz gminy żydowskiej w Garwolinie - przez dzisiejszych mieszkańców zwany "kierkutem" - został założony w relatywnie dużym, bo czterokilometrowym oddaleniu od centrum miasta, we wsi Sulbiny. Dokładna data powstania nekropolii nie jest znana - był to z pewno¶ci± wiek dziewiętnasty. Według informacji opublikowanych na stronie internetowej Żydowskiego Instytytu Historycznego, najstarsza zachowana macewa pochodzi z 1863 roku. Można jednak przypuszczać, że cmentarz założono wcze¶niej.

Do nekropolii można dostać się mijaj±c skrzyżowanie przy szpitalu i następnie skręcaj±c do lasu w drug± gruntow± drogę po lewej stronie. Cmentarz zlokalizowany jest około 60 metrów za dwiema skrytymi w lesie posesjami, po lewej stronie od drogi (kliknij tu, by pobrać plan z zaznaczonym usytuowaniem nekropolii - plik PDF, 160 KB ).

Podczas II wojny ¶wiatowej nazi¶ci zdewastowali miejsce pochówku garwolińskich Żydów. Nagrobki wyrwano i wykorzystano do budowy basenu w Garwolinie. Kilkadziesi±t lat póĽniej w miejscu wspomnianego basenu wzniesiono osiedle mieszkaniowe.

W Księdze Pamięci Garwolina można odnaleĽć archiwalne zdjęcie wykonane na tym cmentarzu, przedstawiaj±ce Szmula Laksmana przy jednym z grobów. Jak widać na zdjęciu, teren nekropolii nie był wówczas zalesiony, znajdowało się na nim wiele - zapewne piaskowcowych - nagrobków z polichromi±.

Dzi¶ na terenie nekropolii można odnaleĽć ponad trzydzie¶ci nagrobków, których czę¶ć z pewno¶ci± nie uległa przemieszczeniu i znajduje się w miejscu wła¶ciwego pochówku. Przeważaj± macewy wykonane z prostych kamieni granitowych, występuj± także pojedyncze nagrobki z piaskowca, z wklęsłymi, prymitywnie wykutymi inskrypcjami w języku hebrajskim. Stan zachowania większo¶ci z nich nie pozwala na odczytanie napisów. Poniżej zamieszczamy tłumaczenie tre¶ci epitafium z jednej z macew: "Tu pochowana niewiasta poważana pani Ester [....] Rachela, córka naszego nauczyciela Jehudy Katza błogosławionej pamięci. Zmarła 8 siwan roku 634 według małej rachuby. Niech jej dusza zostanie wł±czona w wieniec życia wiecznego". (tłum. Anna Kulpa. 8 siwan 634 r. = 13 czerwca 1883 r.). PłaskorzeĽby w zwieńczeniach nagrobków występuj± tylko na kilku kamieniach. S± to głównie ¶wieczniki, symbol umieszczany na grobach żydowskich kobiet. W zachodniej czę¶ci cmentarza widać duż± płytę, stanowi±c± zabezpieczenie grobu. W kilku miejscach widoczne s± zagłębienia, stanowi±ce zapewne rozkopane groby. Granice cmentarza s± zatarte, nie ma jakichkolwiek ¶ladów ogrodzenia. Północn± granicę nekropolii w sposób naturalny wyznacza niewielki strumień. Teren cmentarza porasta las sosnowo-dębowy. Poż±dane byłoby wykonanie oznakowania drogi wiod±cej do nekropolii.

tekst & zdjęcia: K. Bielawski
Bibliografia: Encyclopedia of Jewish Life
before and during the Holocaust
Księgę Pamięci Garwolina znajdziesz tutaj

Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.