Nie wiemy, kiedy Żydzi przybyli do G±bina (w języku jidysz - Gombin). Po raz pierwszy Żydzi z G±bina wzmiankowami s± w spisie skupisk żydowskich w 1507 roku w zwi±zku z koronacj± Zygmunta I. W tym czasie większo¶ć g±bińskich Żydów utrzymywała się z drobnego handlu i rzemiosła. Niektórzy z nich trudnili się skupem i eksportem skór. Wzrastaj±ca rola ludno¶ci żydowskiej w życiu gospodarczym miasta niepokoiła chrze¶cijańskich kupców i rzemie¶lników. W 1576 roku, przychylaj±c się do pró¶b polskich szewców, król Zygmunt III wydał dekret, zabraniaj±cy Żydom kupowania skór od okolicznych chłopów. Żydzi mogli kupować je tylko na targu miejskim, po zakończeniu porannej mszy w ko¶ciele katolickim. Postanowienia dekretu zostały podtrzymane w 1582 roku przez Stefana Batorego, który zabronił Żydom nabywania skór oraz łoju w mie¶cie i na przedmie¶ciach. Podczas Potopu Szwedzkiego żołnierze hetmana Stefana Czarnieckiego dokonali pogromu, zabijaj±c wielu wyznawców judaizmu, w tym też rodziców uczonego i rabina Abele Gombinera.

Wraz z ponownym ożywieniem miasta w pocz±tkach XVIII wieku, nast±pił też rozwój lokalnej społeczno¶ci żydowskiej. Jednak Żydzi mogli zamieszkiwać tylko w wydzielonej czę¶ci miasta. Gmina żydowska w G±binie powstała w pocz±tkach XVIII wieku. W 1710 roku wzniesiono drewnian± synagogę. ¬ródłem utrzymania Żydów pozostawały nadal drobny handel i rzemiosło. Kilku z nich było poborcami podatkowymi, a niektórzy pracowali w rolnictwie, głównie jako sadownicy, dzierżawi±cy grunt od niemieckich kolonistów. W dokumentach s±du w Warszawie zachowały się zapiski dotycz±ce skargi złożonej w 1690 roku przez chrze¶cijańskich kupców na postępowanie żydowskich poborców Jakuba z Gostynina i jego syna Yiochama z G±bina. Od 1823 r. do 1862 r. w mie¶cie istniała wydzielona dzielnica żydowska, zwana rewirem.

Około 1615 roku w G±binie urodził się Abraham Abele Gombiner syn Chaima ha-Levy, póĽniejszy rabin Kalisza, autor ważnego dla wyznawców judaizmu dzieła "Magen Abraham" ("Tarcza Abrahama"), stanowi±cego komentarz do pierwszej czę¶ci "Szulchan Aruch".

Podobnie jak w innych sztetl, także w G±binie działał cheder, w którym nauki pobierali chłopcy. W 1914 roku grupa żydowskich intelektualistów założyła bibliotekę wraz z czytelni±. W 1917 r. podczas wyborów samorz±dowych żydowscy kandydaci zdobyli dwana¶cie z osiemnastu mandatów. W tym czasie naczelnym rabinem G±bina był Jehuda Złotnik, sympatyk ruchu syjonistycznego. W 1927 roku został zast±piony przez rabina Nutkowitza.

Kilka słów po¶więćmy g±bińskiej synagodze. Bóżnica była zbudowana technik± zrębow± na planie prostok±ta. Ponad wej¶ciem górowały dwie wieże z cebulastymi hełmami, na każdej z nich umieszczana był blaszana chor±giewka. Na chor±giewkach wycięto daty: 1710 i 1893, oznaczaj±ce rok wzniesienia oraz odnowienia synagogi. Autorzy albumu "Dawna sztuka żydowska w Polsce", Izabella Rejduch-Samkowa i Jan Samek przypuszczaj±, że dwuwieżowa fasada synagogi w G±binie powstała w wyniku inspiracji architektur± barokowych ko¶ciołów. Natomiast Anna Kubiak w swym opracowaniu "Żydowska architektura zabytkowa w Polsce" (Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1953 r.) tak pisze o g±bińskiej synagodze: "Przypomina w konturze (....) budowle cerkiewne". Dwukondygnacyjny dach bóżnicy był pocz±tkowo kryty gontem, póĽniej pokryty został blach±. Salę główn±, w której modlili się mężczyĽni, obiegała wsparta na słupach empora, tworz±ca oddzieln± czę¶ć dla kobiet, zwan± babińcem. Sze¶ć stopni prowadziło na umieszczon± centralnie bimę, czyli podwyższenie, z którego odczytywano Torę. Bima przykryta była ozdobnym dachem, podtrzymywanym przez cztery filary. Wnętrze synagogi roz¶wietlał mosiężny żyrandol zwieńczony polskim orłem. ¦wiecznik ten pochodził sprzed 1772 roku. Dum± mieszkańców g±bińskiego sztetl była wspaniała, barokowa wnęka ołtarzowa, tak zwany Aron ha-Kodesz, wyrzeĽbiona podobno jedynie nożem, bez użycia innych narzędzi. Wedle legendy, błogosławieństwo rabinów przez lata chroniło synagogę przed zniszczeniem. Faktem jest, że gmach omijały pożary, wybuchaj±ce co pewien czas w mie¶cie. Bóżnica przetrwała ostrzał i bombardowanie podczas kampanii wrze¶niowej. Została podpalona w dniu 21 wrze¶nia 1939 r. Tym razem błogosławieństwo rabinów nie było już w stanie jej uratować.

W okresie międzywojennym Żydzi posiadali sklepy i stragany, gdzie sprzedawali odzież, skóry, buty i płody rolne. Po¶ród 488 rzemie¶lników było 198 Żydów, reprezentuj±cych różne branże. W 1935 roku w¶ród żydowskich rzemie¶lników odnotowano 65 krawców, 25 szwaczy i hafciarzy, 7 producentów czapek, 28 szewców, 5 ¶lusarzy, 10 blacharzy, 4 stolarzy wytwarzaj±cych meble, 4 budowniczych i 5 fryzjerów. Niektórzy Żydzi posiadaj±cy furmanki, trudnili się transportem. Byli też żydowscy robotnicy, zatrudnieni w miejskich garbarniach i zakładach obuwniczych. Dzięki położeniu w¶ród sosnowych lasów G±bin cieszył się korzystnym mikroklimatem, który przyci±gał do miasta letników. Czę¶ć Żydów wynajmowała im kwatery, niektórzy zakładali pensjonaty. Mimo to, sytuacja materialna sporej czę¶ci społeczno¶ci żydowskiej nie była dobra. Wielu g±bińskich Żydów żyło w ubóstwie, korzystaj±c z pomocy organizacji dobroczynnych, takich jak "Dom Chleba" czy "Linat Tzedek", którego zadaniem była opieka nad bezdomnymi i chorymi. Trudne warunki życia zmusiły wiele osób do emigracji za ocean. W latach 1920 - 1935, G±bin opu¶ciło 47 żydowskich rodzin oraz 127 osób indywidualnych. Z tej liczby 3 rodziny i 31 osób wyjechało do Palestyny.

G±bińscy Żydzi brali aktywny udział w życiu społeczno-politycznym. W mie¶cie istniały oddziały wszystkich działaj±cych w Polsce partii politycznych i organizacji społecznych, takich jak: Ha-histadrut Ha-cijonit Be-Polanija (inaczej Organizacja Syjonistyczna w Polsce), Poalej Syjon, Mizrahi, Tzahar, Agudat Israel, Bund, Hashomer Hatzair czy Hashomer Hadati . Miejscowy kahał organizował dla żydowskich robotników wieczorowe kursy hebrajskiego i historii. Założona przez syjonistów biblioteka posiadała około trzech tysięcy ksi±żek, napisanych w językach jidysz, hebrajskim i polskim. Również bundowcy posiadali swoj± własn± bibliotekę, przy której działały kółka dramatyczne i literackie. Działały tu też żydowskie kluby sportowe Makkabi i Hapoel.

W latach trzydziestych XX wieku narastaj±ce w Polsce nastroje antysemickie dały się odczuć także w G±binie. W my¶l hasła "Nie kupuj u Żyda", bojkotowano żydowskie sklepy i zakłady rzemie¶lnicze. Jedn± z konsekwencji tych działań było ograniczenie budżetu kahału, co odbiło się na ograniczeniu pomocy udzielanej najuboższej ludno¶ci.

G±bin został zajęty przez Wehrmacht w pierwszych dniach wrze¶nia 1939 roku. Wkrótce potem nazi¶ci zmusili Żydów do prac przymusowych przy zasypywaniu okopów z czasów kampanii wrze¶niowej. 21 wrze¶nia 1939 roku Niemcy zgromadzili ludno¶ć żydowsk± na rynku. Hitlerowcy bestialsko dręczyli Żydów, czę¶ć z nich zabito. Podpalono synagogę, a ogień z niej rozprzestrzenił się na dom modlitwy i pobliskie zabudowania. Ogień strawił zwoje Tory, ¶więte księgi oraz całe wyposażenie synagogi. Kilku Żydów wepchnięto do płon±cych budynków, jednak cudem uniknęli ¶mierci. Po tej akcji nazi¶ci oskarżyli Żydów o wzniecenie pożaru, jednocze¶nie nakładaj±c na nich kontrybucję.

Represje narastały z dnia na dzień. Gło¶nym echem odbił się mord na żydowskiej nastolatce. Zatrzymana w nocy przez niemieckiego żołnierza, została zgwałcona i następnie w okrutny sposób zamordowana. Jej matka wkrótce potem zmarła. W pocz±tkach paĽdziernika 1939 roku, Żydzi z G±bina otrzymali rozkaz noszenia na ubraniach żółtej Gwiazdy Dawida. Wszyscy mężczyĽni musieli rejestrować się i trzy dni w tygodniu odpracować na rzecz Rzeszy. Utworzono Judenrat, na czele którego stan±ł Mosze Want. W pocz±tkach 1940 roku Żydzi zostali wyrzuceni z domów i stłoczeni w wydzielonej czę¶ci miasta, w obrębie ulic Kilińskiego, Poprzecznej, Placu Kilińskiego, Dobrzykowskiej. Pocz±tkowo getto było otwarte, co umożliwiało jego mieszkańcom zakupy żywno¶ci od miejscowych chłopów. W tym czasie w getcie żyło 2.100 osób. MężczyĽni i kobiety zmuszani byli do ¶wiadczenia pracy dla władz okupacyjnych i niemieckich firm. W pierwszych miesi±cach 1941 roku g±bińscy Żydzi zostali deportowani do obozów pracy, między innymi w Koninie. Dla wielu z nich był to jedynie etap w ostatniej podróży do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Getto ostatecznie zostało zlikwidowane 12 maja 1942 roku. Pozostałych w nim Żydów deportowano do obozu zagłady w Chełmnie. Tych, którzy stawiali opór, rozstrzelano na miejscu.

Przed wybuchem II wojny ¶wiatowej mieszkało około 2.300 Żydów. Holocaust przeżyło tylko dwustu dwunastu. W tej licznie mie¶ci się około stu osiemdziesięciu osób, które we wrze¶niu 1939 roku przedostały się na tereny zajęte przez Zwi±zek Radziecki. Z pozostałych trzydziestu dwóch, wielu przetrwało wojnę ukrywaj±c się po "aryjskiej" stronie. Po wojnie większo¶ć opu¶ciła Polskę, udaj±c się do USA i Izraela.

Cmentarz żydowski w G±binie został niemal doszczętnie zniszczony przez nazistów. Jacob Grziwacz w swych wspomnieniach opublikowanych na stronie www.zchor.org napisał: "Pewnego dnia nazi¶ci zebrali kilkuset Żydów i nakazali im oczyszczenie cmentarza z grobów. Polecono im usun±ć nagrobki oraz wydobyć zwłoki i przenie¶ć szcz±tki na pobliski cmentarz katolicki". Macewy wykorzystano do umacniania mostu oraz budowy krawężników. Przed wej¶ciem do miasta wojsk radzieckich, nazi¶ci po raz kolejny zbezcze¶cili nekropolię, kopi±c na jej terenie rów przeciwczołgowy. Pozostawiono tylko kilkana¶cie macew.

O tym, jak wygl±dała ta nekropolia przed wojn±, wiemy dzięki Samowi Rafelowi, przewodnicz±cemu ziomkostwa żydowskich g±binian w New Jersey. Sam Rafel podczas pobytu w G±binie w 1937 roku nakręcił krótki film, uwieczniaj±c tym samym miasto i jego mieszkańców. Dzięki uprzejmo¶ci Ady Holtzman poniżej prezentujemy trzy kadry, wykonane na cmentarzu żydowskim w G±binie. Więcej zdjęć z tego filmu znajdziesz na http://www.zchor.org/rafel/rafel.htm

Przez wiele lat cmentarz pozostawał w zapomnieniu. Na jego terenie dzieci grały tu w piłkę, wyrzucano ¶mieci i odpadki. Los większo¶ci nagrobków pozostawał nieznany aż do 1993 roku, kiedy to ulewne deszcze wymyły ziemię z mostu, odsłaniaj±c macewy użyte do jego budowy. O tych zdarzeniach w dn. 23 lipca 1993 r. na łamach "Głosu Porannego" pisał red. B. Buraczyński: "W czasie konserwacji mostu przez Nidę w G±binie, dokonano niecodziennego odkrycia. W¶ród elementów no¶nych rzecznej przeprawy znaleziono płyty nagrobkowe, pochodz±ce z miejscowego cmentarza żydowskiego (...). Okazało się, że macewy posłużyły też za krawężniki ułożone wzdłuż ul. Browarnej. Oprócz tego, ponad 130 płyt nagrobkowych odkryto również na ul. Pożarnej. Profanacji żydowskiego cmentarza dokonali niemieccy okupanci. Płyty nagrobkowe musieli rozbijać polscy robotnicy, których potem wywieziono na Ukrainę. Żaden z nich po wojnie nie wrócił w rodzinne strony. Najprawdopodobniej zostali zamordowani. Fragmenty macew wykonanych z piaskowca znajduj± się także w pobliskich lasach oraz w prywatnych zabudowaniach". Nagłe pojawienie się u okolicznych chłopów osełek wykonanych w chałupniczy sposób z piaskowca może też ¶wiadczyć, że niektóre nagrobki posłużyły także do innych celów.

W 1997 roku powstała organizacja zrzeszaj±ca dawnych mieszkańców G±bina żydowskiego pochodzenia - "The Gabin Jewish Historical and Genealogical Society". Organizacja zwróciła się dwa lata póĽniej do Fundacji Rodziny Nissenbaumów z pro¶b± o uporz±dkowanie i ogrodzenie cmentarza w G±binie. Pierwsz± sprawa, jak± jeszcze w tym samym roku udało się Fundacji załatwić, była wymiana macew wykorzystanych jako krawężniki jednej z ulic na zwykłe płyty chodnikowe. Dawne macewy zostały zabezpieczone. W 1998 roku Fundacja przyst±piła do grodzenia i porz±dkowania cmentarza. Prace zostały zakończone jesieni± tego samego roku. Oprócz ogrodzenia na cmentarzu umieszczono też pami±tkow± tablicę o tre¶ci: "Cmentarz żydowski w G±binie, założony w 1915 roku, zniszczony przez hitlerowców; ogrodzenie odbudowane w 1998 roku przez "Stowarzyszenie Historyczne i Genealogiczne Żydów w G±binie i Fundację Rodziny Nissenbaumów".

Dzięki współpracy potomków g±bińskich Żydów, Fundacji Rodziny Nissenbaumów, Fundacji Wiecznej Pamięci, władz miasta i Towarzystwa Miło¶ników Ziemi G±bińskiej z odzyskanych fragmentów nagrobków wybudowano lapidarium. Uroczysta ceremonia odsłonięcia pomnika odbyła się w dniu 16 sierpnia 1999 roku. Wzięli w niej udział mieszkańcy miasta oraz licznie przybyli potomkowie g±bińskich Żydów. Kadisz odmówił jerozolimski rabin Yehuda Witt, wnuk Żydów z G±bina. Podczas uroczysto¶ci uhonorowano Marię Maciejko-Kamińsk±, która w czasach Holocaustu udzielała pomocy Żydom. Ada Holtzman, potomek g±bińskich Żydów i twórca strony internetowej www.zchor.org, specjalnie na t± uroczysto¶ć napisała wiersz:

Ci±gle tu jeste¶my

Po ponad pół wieku wci±ż tu jeste¶my,
Z powrotem w G±binie, z u¶miechem i łzami,
Potomkowie, ocaleni, z pięciu krajów napłynęli,
By odwiedzić rodzinne miasto, tak stare, a tak nowe.

Miejsce urodzin naszych ojców i matek,
Wujków, ciotek, krewnych i innych,
Dzielimy t± sam± przeszło¶ć, t± sam± historię,
I pamiętamy ten sztetl, jego zaginion±, zatart± sławę.

Zł±czeni w żalu, modlimy się razem,
I Kadisz znów gło¶no odmówiamy,
Przysięgamy, że to nigdy więcej nie wydarzy się
I nie zapomnimy, Amen, Amen...

Wersja anglojęzyczna

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Sylwia Podkowska
Wykorzystano materiały Ľródłowe z www.gombin.org, www.zchor.org oraz Pinkas Hakehilot, Encyclopedia of Jewish Communities, Vol. IV, Warsaw and Its Region, Yad Vashem, Jerusalem 1989
Kliknij tu, by obejrzeć film nagrany na cmentarzu