Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
FRYSZTAK
   

Frysztak to jedno z wielu typowych galicyjskich przedwojennych miasteczek, w których przeważała ludno¶ć pochodzenia żydowskiego. Życie w takim sztetl, pomijaj±c rzecz jasna dzień targowy, toczyło się sennie, własnym, powolnym rytmem, wyznaczonym przez religię i obyczaj. Symbolizowały go ¶wieczki w oknach domów zapalane na dwadzie¶cia minut przed zachodem słońca w każdy pi±tek.

Nie wiadomo, kiedy pierwsi Żydzi zamieszkali we Frysztaku. Pocz±tkowo tamtejsza żydowska społeczno¶ć podlegała rabinowi ze Strzyżowa. Pierwsze udokumentowane ¶lady obecno¶ci Żydów na tych terenach spotykamy dopiero w XVII wieku. Wówczas widoczny był znaczny napływ ludno¶ci żydowskiej do Frysztaka. Żydzi zajmowali odrębn± dzielnicę na tyłach rynku. Mieli tam swoj± synagogę, cheder, a nieopodal znajdował się żydowski cmentarz.

W latach 1794-1798 wybudowano drogę biegn±c± z Targowisk do Strzyżowa, przez Krosno i Frysztak, a dalej przez Czudec do Rzeszowa. Sytuacja ta miała niebagatelny wpływ na ożywienie handlu, którym w dalszym ci±gu w zdecydowanej większo¶ci zajmowali się Żydzi. Wówczas stanowili oni niemalże jedn± trzeci± ludno¶ci Frysztaka. W owych latach odnotowano również dynamiczny rozwój rzemiosła. Powstały liczne cechy rzemie¶lnicze. W dokumentach cechowych miasta Frysztaka można znaleĽć wzmianki o wielu zatargach i procesach z wci±ż przybywaj±cymi tam żydowskimi rzemie¶lnikami. Cechy frysztackie broniły się przed prężn± konkurencj± Żydów. Żydzi za¶ chc±c uzyskać możliwo¶ci kupna surowca, a póĽniej sprzedaży swych wyrobów, zapisywali się celowo do konkretnych cechów b±dĽ też składali na ich poczet okre¶lone opłaty, obawiaj±c się konfiskaty swych towarów.

W 1805 r. we Frysztaku wskutek pożaru została zniszczona niemalże cała zabudowa przy dzielnicy żydowskiej oraz połowa domów przy rynku. Odbudowa spalonych domów trwała kilkana¶cie lat, z powodu braku funduszy polskich mieszkańców miasta. Z sytuacji tej skorzystali Żydzi skupuj±c od niezamożnych wła¶cicieli puste place. Dysponuj±c kapitałem wznosili na nich murowane, okazałe kamienice. W 1872 r. Frysztak został sprzedany miejscowym izraelitom. Frysztacki rabin - Chiel Wagschal i jego żona Rachela byli wła¶cicielami większo¶ci tamtejszych dóbr.

W ostatnich latach XIX wieku we Frysztaku mieszkało już 1.400 osób, w tym tylko 434 katolików. Resztę ludno¶ci stanowili tu Żydzi. W mie¶cie tym wówczas znajdowały się: żydowska biblioteka licz±ca około 1.500 tomów, szkoła Talmud-Tora, działały liczne żydowskie stowarzyszenia, takie jak: Gmilas, Chesed czy Chewra Kadisza.

W drugiej połowie XIX wieku mieszkańcy okolicznych wsi swoj± ciężk± sytuację gospodarcz± tłumaczyli wyzyskiem ze strony ludzi narodowo¶ci żydowskiej, a nie warunkami systemu społeczno-ekonomicznego i rol± kapitału. Istniej±ca wówczas propaganda prawicy ludowej i narodowych demokratów, w swej działalno¶ci antyżydowskiej widziała rozwi±zanie wszystkich występuj±cych problemów gospodarczych. To w konsekwencji doprowadziło do wyst±pień antyżydowskich. W dniu 16 czerwca 1898 roku ludno¶ć zgromadzona na targu we Frysztaku rzuciła się na sklepy żydowskie niszcz±c je. Wówczas żandarmi użyli broni, a w wyniku tych zamieszek zginęło dwana¶cie osób.

W 1890 roku we Frysztaku miał miejsce kolejny pożar. W dot±d niepublikowanej pracy ("Z przeszło¶ci Frysztaka") Józef Piętniewicz tak opisuje to wydarzenie: "[....] W niedzielę 4 maja (1890 r.) około godziny 9 rano wszcz±ł się pożar w domu Izraelity, obok sklepu z naft±, naprzeciw ko¶cioła i ogarn±ł w jednej chwili także s±siedzkie domy w rynku obok go¶cińca z zachodniej strony (.....) Pogorzały wówczas wszystkie domy i kamienice.(.....) Również domy w tyle, przy ulicy żydowskiej i tzw. Piekle leż±ce, a nawet dwa domy pod miastem poniżej starego cmentarza żydowskiego. Ogółem zgorzało 46 domów, z ważniejszych za¶ uległy zniszczeniu: bożnica drewniana, dom modlitwy, szpital ubogich izraelskich".

W 1912 r. Frysztak liczył 1484 mieszkańców, w tym 1076 Żydów. W okresie międzywojennym zdecydowana większo¶ć handlu, sklepy i rzemiosło pozostawały w rękach Żydów, którzy stanowili niemalże trzy czwarte mieszkańców tych terenów.

We wrze¶niu 1939 roku w rejonie Frysztaka Armia "Karpaty" stoczyła walkę z Niemcami. Hitlerowcy utworzyli tu getto, a następnie dokonali eksterminacji Żydów. Czę¶ć z nich trafiła do obozu zagłady w Bełżcu, gdzie zostali zamordowani.

Wszystkie frysztackie synagogi uległy zniszczeniu. Interesuj±cy jest fakt, że ocalała Tora, któr± Żydzi jeszcze przed wojn± przewieĽli do Ameryki. Tora ta należała do Chude Halbersztama - rabina z Frysztaka.

Cmentarz żydowski we Frysztaku do obecnych czasów zachował się jedynie czę¶ciowo. Nekropolia została założona najprawdopodobniej w XVII wieku, w rejonie dawnych fortyfikacji miejskich, przy obecnej ul. Parkowej. W jej s±siedztwie znajdowała się synagoga. Cmentarz miał kształt prostok±ta o powierzchni 70 arów. Ogrodzony, z zachowanymi resztkami dawnego muru, znajduje się na tyłach rynku, od jego południowej strony. Do dzi¶ przetrwało tu około trzydziestu nagrobków, a najstarszy z nich pochodzi z XVIII wieku. Przed II wojn± ¶wiatow± znajdował się tu jeszcze nagrobek z 1650 roku.

Frysztak - macewa Frysztak - macewa Frysztak - macewa
zdjęcia: Błażej Burkacki
W ¶rodkowej czę¶ci nekropolii zwraca uwagę niewielki grób, otoczony metalow± barierk±, często odwiedzany przez chasydów. Jest to miejsce spoczynku zmarłej w dniu 30 grudnia 1800 r. Estery Etel, córki cadyka Elimelecha z Leżajska. Napis na jej macewie głosi: "Kobieta cnotliwa i pobożna, pani Ester Etel córka rabina słynnego chasyda, męża b-żego, ¶więtego ¶wiatła, nauczyciela i rabina Elimelecha błogosławionej pamięci, zmarła 14 dnia miesi±ca tewet roku 561. Niech jej dusza będzie zwi±zana w węĽle życia" (tłum. W. Tworek).
cmentarz żydowski we Frysztaku grób córki cadyka Elimelecha z Leżajska Ester Etel córka Elimelecha z Leżajska
cmentarz żydowski we Frysztaku Frysztak - macewa nagrobek na cmentarzu żydowskim we Frysztaku
cmentarz żydowski we Frysztaku Frysztak - macewa nagrobek na kirkucie we Frysztaku
zdjęcia: Danuta Skóra
Innym miejscem pochówku Żydów z Frysztaka jest cmentarz w pobliskiej Twierdzy. Nekropolia położona jest na niewielkim wzniesieniu, w pobliżu drogi do Krosna. Do dzi¶ zachowały się nieliczne nagrobki oraz zrujnowany ohel, w którym pochowany jest cadyk Menachem Mendel Halberstam z Frysztaka i Dukli, syn Arie Lejbusza z Dukli, wnuk Dawida Halberstama z Chrzanowa, prawnuk Chaima Halberstama z Nowego S±cza, zmarły 21 adar 5686 r. (7 marca 1926 r.). Stare ogrodzenie zniszczono podczas budowy osiedla domów jednorodzinnych. Kilka lat temu teren nekropolii został ponownie ogrodzony.
Twierdza - cmentarz żydowski Twierdza - macewa na cmentarzu żydowskim Twierdza - nagrobek na cmentarzu żydowskim
   
zdjęcia: Danuta Skóra
tekst: Danuta Skóra
Polecamy odwiedzenie poniższych stron internetowych:
"Frysztak" - Encyclopedia of Jewish Communities in Poland
Frysztak - a shtetl in Galicia
Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Frysztaka i ich nekropoliach. Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± te cmentarze z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.
Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim. Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas