Cmentarz żydowski we Frampolu Jewish cemetery in Frampol

Jak podaje "Encyclopedia of Jewish Communities in Poland", gmina żydowska we Frampolu powstała w pocz±tkach XVIII wieku. Frampolski kahał pocz±tkowo podlegał gminie w Chełmie, a od 1731 roku - gminie zamojskiej. W 1760 roku wzniesiono synagogę. W 1764 roku odnotowano tu 125 wyznawców judaizmu. W kolejnych ltach ich liczba stopniowo wzrastała. W 1827 roku mieszkało tu 207 Żydów, a w 1878 roku - już 1.189. Przez wiele lat Żydzi stanowili połowę mieszkańców miasta. Spis powszechny z 1921 roku odnotował 1.465 osób pochodzenia żydowskiego, co stanowiło 54% całej populacji. Podstaw± utrzymania frampolskich Żydów były handel oraz krawiectwo. Czę¶ć zajmowała się przędzeniem bawełny i garbarstwem.

Isaac Bashevis Singel w "Opowie¶ci o trzech życzeniach" tak wspomina Frampol: "Było w nim wszystko, co powinno być w każdym mie¶cie: synagoga, dom nauki, przytułek, rabin i kilkuset mieszkańców. W każdy czwartek we Frampolu był dzień targowy i chłopi zjeżdżali z wiosek, aby sprzedać zboże, kartofle, kurczaki, cielęta, miód, oraz kupić sól, naftę, buty i wszystko, czego może potrzebować chłop".

W dniu 13 wrze¶nia 1939 roku Luftwaffe dokonało nalotu na miasto. Zniszczeniu uległo większo¶ć domów, zginęło też wielu mieszkańców. Frampolski sztetl przestał istnieć w listopadzie 1942 roku. Żydzi zostali zamordowani w masowej egzekucji. Od tej pory nie płon± już chanukowe lampki w oknach, a szkolnik nie wzywa na modły w synagodze.

Cmentarz żydowski we Frampolu powstał prawdopodobnie w XVIII wieku, wraz z ukonstytuowaniem się miejscowego kahału. Nekropolia usytuowana jest u zbiegu ul. Ogrodowej i ul. Cmentarnej. To wła¶nie w tym miejscu w 1942 roku nazi¶ci rozstrzelali ponad tysi±c frampolskich Żydów. T± zbrodnię upamiętnia skromna tablica.

Na terenie cmentarza do dzi¶ zachowało się kilkadziesi±t całych nagrobków. W¶ród traw można odnaleĽć wiele ¶ladów po wyłamanych płytach, skradzionych i wykorzystanych do różnych celów przez miejscow± ludno¶ć. Nie przetrwało też kamienne ogrodzenie nekropolii.

W wyniku prac inwentaryzacyjnych, prowadzonych przez znanego badacza judaików Lubelszczyzny, prof. Andrzeja Trzcińskiego, ustalono, że najstarszy zachowany nagrobek - a ¶cislej: jego fragment - pochodzi z lat 1735-1736. Wyryto na nim napis: " 496 według krótkiej rachuby. Niech będzie dusza jego/jej zawi±zana w woreczku żywych". A. Trzciński tak charakteryzuje stele z Frampola: "Macewy te stanowi± niezwykle interesuj±cy i wyj±tkowy w tej okolicy zespół, ze względu na swój naiwny prymitywizm formalny i specyficzny rodzaj ornamentyki - głównie motywy uproszczonej rozety, palmety, kwiatonów, plecionki".

Warto wspomnieć, że cmentarzem opiekuj± się uczniowie Szkoły Podstawowej we Frampolu.

Polecamy też lekturę poniższych opracowań:
Frampol - Encyclopedia of Jewish Communities in Poland
Hebrajski epigraf. przyczynek do lokacji Frampola
Księga Pamięci Frampola

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Epegeiro