W Dzierżoniowie (dawne nazwy miasta to m. in. Richenbach, Reychinbach, Reichenbach Eulengebirge, Rychbach) Żydzi zaczęli osiedlać się już w XIII w. Podobnie jak to miało miejsce w innych dolno¶l±skich miasteczkach, ludno¶ć żydowska została wygnana z miasta około 1453 r. - był to wynik antysemickiej działalno¶ci Jana Kapistrana - lecz powróciła na pocz±tku XIX w. W 1816 r. została założona w Dzierżoniowie gmina żydowska, a istniej±cy po dzi¶ dzień cmentarz przy ul. Bielawskiej 18 (w pobliżu skrzyżowania z ulic± Szpitaln±) otwarto w 1825 r.

Już w 1811 r. istniała w mie¶cie synagoga w zsekularyzowanym budynku zakonu maltańskiego. Wzmiankowana jest ona jeszcze w 1825 i 1840 r. jako stara synagoga, służ±ca odłamowi konserwatywnemu gminy dzierżoniowskiej. W 1834 r. funkcjonowała też inna sala modlitewna (Bethsaal), znajduj±ca się w domu stolarza Klinkhardta przy ul. Wrocławskiej (wówczas: Breslauerstr. 162). W czasie rozłamu gminy była ona nazywana now± synagog± i służyła odłamowi liberalnemu. Utworzona została przez Matthiasa Isaaka Cohna, który wyposażył j± także w sprzęty liturgiczne i zwój Tory. Tam też znajdowało się mieszkanie rabina. Jeszcze w 1873 r. wspomina się o domu modlitwy (Bethaus), mieszcz±cym się w domu Klinkhardta przy ul. Wrocławskiej, ale widocznie nie wystarczał on już wzmocnionej gminie. W 1874 r. postanowiono o wzniesieniu nowej synagogi. Jej budowę szczególnie wspierali: żydowski radny Heymann Cohn oraz kupiec i jeden z przywódców gminy Meyer Wartenberg. Prace zlecono mistrzowi murarskiemu Ewaldowi Böttgerowi, znanemu z szeregu realizacji w Dzierżoniowie. W wyposażaniu ¶wi±tyni pomogły kobiety, które ufundowały ¶wieczniki umieszczone po obu stronach arki przymierza oraz wła¶ciciel maj±tku rycerskiego Josephy, który sfinansował kupno trzydziestodwuramiennego żyrandola. W wigilię Zielonych ¦wi±t 8 czerwca 1875 r. odbyło się uroczyste po¶więcenie synagogi. Jej budynek zachował się do dzisiaj. Nie pełni on już jednak fukcji miejsca kultu. Jest własno¶ci± fundacji Beiteinu Chaj - 2004, która zajęła się zabezpieczeniem budynku i prób± przywrócenia mu stanu pierwotnego.

W obliczu antysemickiej polityki Hitlera po 1933 r. czę¶ć Żydów dzierżoniowskich zdecydowała się na emigrację, ci - którzy zostali - nie uniknęli prze¶ladowań. W ich wyniku pod koniec wojny w mie¶cie ocalało jedynie 17 żydowskich rodzin. Po zakończeniu działań wojennych na ziemi dzierżoniowskiej ponownie zaczęła napływać tu ludno¶ć żydowska. Dzierżoniów był jednym z największych punktów osiedlania się Żydów na terenie Ziem Odzyskanych. W¶ród przybyłych byli więĽniowie ze "Sportschule" - filii niemieckiego obozu pracy Gross-Rosen, a także przesiedleńcy z Polski Centralnej, Zwi±zku Radzieckiego i innych krajów. W maju 1945 r. w Dzierżoniowie było zarejestrowanych 2622 Żydów. W 1948 r. przy ogólnej liczbie 24000 mieszkańców Dzierżoniowa, 6224 z nich było osadnikami pochodzenia żydowskiego. Stopniowa emigracja ludno¶ci żydowskiej do Izraela i Stanów Zjednoczonych rozpoczęła się w latach 50tych; obecnie w Dzierżoniowie mieszka tylko kilka osób wyznania mojżeszowego.

Cmentarz żydowski w Dzierżoniowie został założony w dniu 16 maja 1825 r. przy ul. Bielawskiej 18. Cmentarz zajmuje obszar około 0,4 hektara i jest otoczony ogrodzeniem, z bram± na której wykuto datę budowy - 1843 r. oraz datę poszerzenia terenu cmentarnego - 1851 r. Zachował się także budynek domu przedpogrzebowego, w którym obecnie mieszka osoba pilnuj±ca nekropolii. Do dzi¶ na cmentarzu przetrwało około 100 nagrobków, niektóre z nich s± pięknymi przykładami sztuki cmentarnej. Na podstawie doskonale zachowanych stelli, nagrobków tumbowych i pomników wzorowanych na chrze¶cijańskich, można ¶ledzić zmiany zachodz±ce w społeczno¶ci żydowskiej miasta. Bogata symbolika i język, w którym upamiętniono zmarłego, mówi± o pochodzeniu, pozycji i stopniu asymilacji poszczególnych osób. Napisy na kamieniach nagrobnych s± w różnych językach. Najstarsze inskrypcje z połowy XIX w. s± w języku hebrajskim. Epitafia powstałe w okresie emancypacji Żydów zawieraj± teksty zarówno po hebrajsku, jak i po niemiecku. Niektóre nagrobki maj± inskrypcje wył±cznie w języku niemieckim, co wskazuje na duży stopień asymilacji ze społeczno¶ci± niemieck±. Wiele z kamieni z okresu przed II wojn± ¶wiatow± pozbawionych jest symboliki - s± one proste w wyrazie, zawieraj± jedynie informacje, kim była osoba zmarła. Wi±że się to zapewne z odchodzeniem społeczno¶ci Żydów dzierżoniowskich od tradycyjnych form religijnych, a przyjmowaniem zwyczajów chrze¶cijańskich. Na cmentarzu znajduj± się także pomniki powojenne, zawieraj±ce teksty zarówno w języku polskim jak i hebrajskim, z bogactwem symboliki religijnej, co może potwierdzać silniejsz± religijno¶ć ludno¶ci żydowskiej z obszarów Polski i Zwi±zku Radzieckiego. Warto nadmienić, iż na jednej z leż±cych płyt widnieje napis po hebrajsku i rosyjsku, bez informacji w języku polskim.

Cmentarz w Dzierżoniowie jest jednym z czterech czynnych cmentarzy żydowskich na Dolnym ¦l±sku. Ostatnie pochówki miały miejsce pod koniec lat dziewięćdziesi±tych.

tekst: Anna Grużlewska & Małgorzata Fr±ckowiak
zdjęcia: L. Zur & Małgorzata Fr±ckowiak
Kliknij tu by obejrzeć film video nagrany na tym cmentarzu