Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
DZIAŁDOWO  

Jak podaje Fritz Gause w swym opracowaniu "Geschichte des Amtes und der Stadt Soldau", przez setki lat osadnictwo żydowskie w Działdowie (w języku niemieckim: Soldau) było zakazane. W archiwach miejskich pojawiają się wzmianki o Żydach, byli to jednak na ogół przyjezdni kupcy. Wiadomo, że w średniowieczu w mieście istniało przedsiębiorstwo, sprzedające nadwyżki wełny nie wymienionemu z nazwiska Żydowi. Z lat 1683-87 zachowały się wzmianki o Żydach z Ciechanowa, Mławy, Kowla, Pińska, Żółkwi, Różana i Zamościa, którzy opłacali w mieście tzw. cło żydowskie ("Judenzoll"). W osiemnastym wieku wzmiankowany jest żydowski neofita, chłopiec o imieniu Christian. W 1791 r. z prośbą o zgodę na osiedlenie się w mieście wystąpił żydowski dostawca armii pruskiej, Jakob Itzig. Po protestach miejscowych kupców, obawiających się konkurencji ze strony Żydów, podanie Itziga odrzucono. Podobna sytuacja miała miejsce w 1806 r., kiedy to w Działdowie próbował prowadzić działalność gospodarczą Salomon Natan Mejer z Bieżunia. Jego wniosek o przyznanie koncesji na handel został przez władze miejskie oddalony.

Stan ten uległ zmianie dopiero na początku XIX wieku. W dniu 11 marca 1812 roku wydano edykt, który zezwalał Żydom na stałe osadnictwo w Prusach oraz zrównywał ich w prawach z innymi obywatelami. W 1816 roku w Działdowie osiedlił się Szymon Mejer z Dąbrówna (w języku niemieckim: Gilgenburg). W ślad za nim do miasta napłynęli inni Żydzi, pochodzący między innymi z poznańskiego. W 1847 roku w Działdowie powstała gmina wyznaniowa, licząca wówczas "50 głów", a w 1862 roku - 109 członków. Początkowo działdowscy wyznawcy judaizmu odprawiali modły w jednej z izb na terenie miasta. W 1865 roku w tym celu wynajęto na dziesięć lat kaplicę na zamku, a w 1874 roku wzniesiono synagogę.

Podobnie jak w innych miastach, również w Działdowie Żydzi odgrywali istotną rolę w miejscowej gospodarce. Trudnili się handlem alkoholem, tekstyliami, szkłem, porcelaną, zbożem. Członkowie społeczności żydowskiej należeli do najbogatszych mieszkańców miasta. Niektórzy z nich - jak Samuel i Isidor Buetow - zasiadali w radzie miejskiej.

Niewiele wiemy o historii Żydów w Działdowie na przełomie XIX i XX w. Można przypuszczać, że trudne warunki gospodarcze, pierwsza wojna światowa oraz późniejsze zmiany administracyjne w tej części Europy zmusiły większość z nich do emigracji. Wielu działdowskich Żydów uważało się za obywateli niemieckich. To przywiązanie spowodowało, że po powstaniu odrodzonego państwa polskiego w 1919 r. większość z nich zdecydowała się na wyjazd. Zdarzały się jednak wyjątki, do których należała rodzina Pieck'ów, utrzymujące rozliczne przyjaźnie także z Polakami. Znany jest też przypadek małżeństwa mieszanego. Dwa lata przed wybuchem drugiej wojny światowej w mieście żyło już tylko siedemnaście osób pochodzenia żydowskiego.

Po zajęciu Działdowa przez wojska niemieckie w 1939 roku, w mieście utworzono obóz karny, w którym więziono i mordowano między innymi jeńców wojennych, przedstawicieli polskiej inteligencji, księży, więźniów politycznych. Wśród więźniów byli także Żydzi, deportowani z różnych miast Polski.

Mapa okolic Działdowa z 1933 r.
Mapa okolic Działdowa z 1933 r. (źródło: Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego)

Cmentarz żydowski w Działdowie powstał w połowie dziewiętnastego wieku. Dokładna data jego założenia nie jest nam znana, z całą pewnością nekropolia funkcjonowała już w 1863 r. Cmentarz zlokalizowano przy obecnej ul. Sienkiewicza, na prostokątnej działce o powierzchni 0,4 ha.

Przytoczmy fragment listu pragnącego zachować anonimowość korespondenta naszej Redakcji: "W czasach pierwszej i drugiej wojny światowej po lewej stronie tego cmentarza byli chowani żołnierze niemieccy, prawa zaś strona była "żydowska". Ostatni pochówek osoby pochodzenia żydowskiego - Minny Pieck - miał miejsce w maju 1939 roku. W latach drugiej wojny światowej na cmentarzu odbywały pochówki również innych osób innych narodowości. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych dwudziestego wieku ekshumowano lewą część cmentarza. Szczątki przeniesiono na cmentarz komunalny".

W wyniku zniszczeń dokonanych podczas wojny oraz w okresie późniejszym, do dziś na jego terenie zachowały się nieliczne, porozbijane płyty nagrobne. Uwagę zwraca nagrobek żołnierza radzieckiego Sergieja Kuźmicza Bałabińskiego, z 291 samodzielnego dywizjonu artylerii przeciwlotniczej, który zginął w dn. 20 lutego 1945 r. prawdopodobnie w wypadku, zmiażdżony przewróconym działem. Widoczne są także betonowe fundamenty kilkunastu zdewastowanych grobów. Nekropolia jest ogrodzona, nad furtką umieszczona jest tablica z Gwiazdą Dawida i napisem: "Cmentarz żydowski".

tekst: K. Bielawski
Bibliografia:
F. Gause "Geschichte des Amtes und der Stadt Soldau"
M. Wołos "Cmentarze żydowskie w woj. pomorskim w latach 1920-1939" w "Gminy wyznaniowe żydowskie w woj. pomorskim w okresie międzywojennym", zbiór studiów pod red. J. Szilinga
Kliknij tu, by obejrzeć film video z tego cmentarza

 
Działdowo - cmentarz żydowski Działdowo - cmentarz żydowski Działdowo - cmentarz żydowski Działdowo - cmentarz żydowski
foto: Sławomir Topolewski foto: Zbigniew Nat foto: Sławomir Topolewski foto: Sławomir Topolewski
Działdowo - cmentarz żydowski Działdowo - kirkut Działdowo - zniszczony nagrobek cmentarz żydowski w Działdowie
foto: Sławomir Topolewski foto: Zbigniew Nat foto: Zbigniew Nat foto: Zbigniew Nat
Działdowo - cmentarz żydowski Działdowo - cmentarz żydowski Działdowo - cmentarz żydowski Działdowo - cmentarz żydowski
foto: Sławomir Topolewski foto: Sławomir Topolewski foto: Sławomir Topolewski foto: Sławomir Topolewski
Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Działdowa i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętają ten cmentarz z okresu przed II wojną światową.
Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe jest wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas