Jak podaje Fritz Gause w swym opracowaniu "Geschichte des Amtes und der Stadt Soldau", przez setki lat osadnictwo żydowskie w Działdowie (w języku niemieckim: Soldau) było zakazane. W archiwach miejskich pojawiaj± się wzmianki o Żydach, byli to jednak na ogół przyjezdni kupcy. Wiadomo, że w ¶redniowieczu w mie¶cie istniało przedsiębiorstwo, sprzedaj±ce nadwyżki wełny nie wymienionemu z nazwiska Żydowi. Z lat 1683-87 zachowały się wzmianki o Żydach z Ciechanowa, Mławy, Kowla, Pińska, Żółkwi, Różana i Zamo¶cia, którzy opłacali w mie¶cie tzw. cło żydowskie ("Judenzoll"). W osiemnastym wieku wzmiankowany jest żydowski neofita, chłopiec o imieniu Christian. W 1791 r. z pro¶b± o zgodę na osiedlenie się w mie¶cie wyst±pił żydowski dostawca armii pruskiej, Jakob Itzig. Po protestach miejscowych kupców, obawiaj±cych się konkurencji ze strony Żydów, podanie Itziga odrzucono. Podobna sytuacja miała miejsce w 1806 r., kiedy to w Działdowie próbował prowadzić działalno¶ć gospodarcz± Salomon Natan Mejer z Bieżunia. Jego wniosek o przyznanie koncesji na handel został przez władze miejskie oddalony.

Stan ten uległ zmianie dopiero na pocz±tku XIX wieku. W dniu 11 marca 1812 roku wydano edykt, który zezwalał Żydom na stałe osadnictwo w Prusach oraz zrównywał ich w prawach z innymi obywatelami. W 1816 roku w Działdowie osiedlił się Szymon Mejer z D±brówna (w języku niemieckim: Gilgenburg). W ¶lad za nim do miasta napłynęli inni Żydzi, pochodz±cy między innymi z poznańskiego. W 1847 roku w Działdowie powstała gmina wyznaniowa, licz±ca wówczas "50 głów", a w 1862 roku - 109 członków. Pocz±tkowo działdowscy wyznawcy judaizmu odprawiali modły w jednej z izb na terenie miasta. W 1865 roku w tym celu wynajęto na dziesięć lat kaplicę na zamku, a w 1874 roku wzniesiono synagogę.

Podobnie jak w innych miastach, również w Działdowie Żydzi odgrywali istotn± rolę w miejscowej gospodarce. Trudnili się handlem alkoholem, tekstyliami, szkłem, porcelan±, zbożem. Członkowie społeczno¶ci żydowskiej należeli do najbogatszych mieszkańców miasta. Niektórzy z nich - jak Samuel i Isidor Buetow - zasiadali w radzie miejskiej.

Niewiele wiemy o historii Żydów w Działdowie na przełomie XIX i XX w. Można przypuszczać, że trudne warunki gospodarcze, pierwsza wojna ¶wiatowa oraz póĽniejsze zmiany administracyjne w tej czę¶ci Europy zmusiły większo¶ć z nich do emigracji. Wielu działdowskich Żydów uważało się za obywateli niemieckich. To przywi±zanie spowodowało, że po powstaniu odrodzonego państwa polskiego w 1919 r. większo¶ć z nich zdecydowała się na wyjazd. Zdarzały się jednak wyj±tki, do których należała rodzina Pieck'ów, utrzymuj±ce rozliczne przyjaĽnie także z Polakami. Znany jest też przypadek małżeństwa mieszanego. Dwa lata przed wybuchem drugiej wojny ¶wiatowej w mie¶cie żyło już tylko siedemna¶cie osób pochodzenia żydowskiego.

Po zajęciu Działdowa przez wojska niemieckie w 1939 roku, w mie¶cie utworzono obóz karny, w którym więziono i mordowano między innymi jeńców wojennych, przedstawicieli polskiej inteligencji, księży, więĽniów politycznych. W¶ród więĽniów byli także Żydzi, deportowani z różnych miast Polski.

Cmentarz żydowski w Działdowie powstał w połowie dziewiętnastego wieku. Dokładna data jego założenia nie jest nam znana, z cał± pewno¶ci± nekropolia funkcjonowała już w 1863 r. Cmentarz zlokalizowano przy obecnej ul. Sienkiewicza, na prostok±tnej działce o powierzchni 0,4 ha.

Przytoczmy fragment listu pragn±cego zachować anonimowo¶ć korespondenta naszej Redakcji: "W czasach pierwszej i drugiej wojny ¶wiatowej po lewej stronie tego cmentarza byli chowani żołnierze niemieccy, prawa za¶ strona była "żydowska". Ostatni pochówek osoby pochodzenia żydowskiego - Minny Pieck - miał miejsce w maju 1939 roku. W latach drugiej wojny ¶wiatowej na cmentarzu odbywały pochówki również innych osób innych narodowo¶ci. W drugiej połowie lat osiemdziesi±tych dwudziestego wieku ekshumowano lew± czę¶ć cmentarza. Szcz±tki przeniesiono na cmentarz komunalny".

W wyniku zniszczeń dokonanych podczas wojny oraz w okresie póĽniejszym, do dzi¶ na jego terenie zachowały się nieliczne, porozbijane płyty nagrobne. Uwagę zwraca nagrobek żołnierza radzieckiego Sergieja KuĽmicza Bałabińskiego, z 291 samodzielnego dywizjonu artylerii przeciwlotniczej, który zgin±ł w dn. 20 lutego 1945 r. prawdopodobnie w wypadku, zmiażdżony przewróconym działem. Widoczne s± także betonowe fundamenty kilkunastu zdewastowanych grobów. Nekropolia jest ogrodzona, nad furtk± umieszczona jest tablica z Gwiazd± Dawida i napisem: "Cmentarz żydowski".

tekst: K. Bielawski
Bibliografia:
F. Gause "Geschichte des Amtes und der Stadt Soldau"
M. Wołos "Cmentarze żydowskie w woj. pomorskim w latach 1920-1939" w "Gminy wyznaniowe żydowskie w woj. pomorskim w okresie międzywojennym", zbiór studiów pod red. J. Szilinga
Kliknij tu, by obejrzeć film video z tego cmentarza

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Działdowa i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.