Czyżew Osada - miejscowo¶ć leż±ca w pow. wysokomazowieckim, na terenie woj. podlaskiego; w latach 1975-1998 administracyjnie należała do woj. łomżyńskiego. Do rozbiorów znajdowała się w ziemi nurskiej w woj. mazowieckim. Wraz z upadkiem państwa polskiego Czyżew znalazł się pocz±tkowo w zaborze pruskim (pow. ostrołęcki w departamencie płockim), a po kongresie wiedeńskim w zaborze rosyjskim (gubernia płocka; od 1867 r. w gub. łomżyńska). W wyniku zmiany podziału administracyjnego kraju w 1939 r. Czyżew przeszedł z powiatu Ostrów Mazowiecka do wysokomazowieckiego w województwie białostockim.

Najstarsz± wzmiankę dotycz±c± Czyżewa można znaleĽć w tzw. "Dokumentach Konrada" z 1203 roku., w których figuruje jako wie¶ Cysewo. W 1239 r. miejscowo¶ć okre¶lono mianem osady, należ±cej do kasztelanii w ¦więcku. Na przełomie XIV i XV w. osiedliła się tu drobna szlachta mazowiecka; w roku 1449 erygowano parafię. W drugiej połowie XVI w. rozpadła się na kilka wsi drobnoszlacheckich o wspólnej nazwie Czyżewo. W 1738 roku, staraniem Marka i Karola Godlewskich, staro¶ciców nurskich, miejscowo¶ć uzyskała prawa miejskie, otrzymuj±c także przywilej na prawo odbywania czterech jarmarków i jednego targu. Przełomowym momentem dla miasta było doprowadzenie linii kolei żelaznej warszawsko-petersburskiej w 1854 r. Za udział ludno¶ci w powstaniu styczniowym, Czyżew ukazem carskim z 1870 r. został pozbawiony praw miejskich.

Czyżew Osada nie dysponowała nigdy przywilejem de non tolerandis Judaeis, mimo to pierwsi Żydzi przybyli tu dopiero w XVII w. W drugiej połowie wspomnianego stulecia w okolicy zamieszkiwało ok. 180 wyznawców judaizmu. W 1713 r. tworzyli już przykahałek podlegaj±cy gminie żydowskiej w Węgrowie. Spis głów żydowskich z lat 1764/1765 wykazał 303 Żydów "w parafii czyżewska alias przykahałek do kahału węgrowskiego należ±cy". Wedle spisu powszechnego z 1808 r. w mie¶cie mieszkało 811 Żydów, którzy stanowili 75,5% mieszkańców. W 1857 mieszkało tu 1441 Żydów (97% ogółu). Czterdzie¶ci lat póĽniej osadę zamieszkiwało 1785 osób, z czego 1596 Żydów. Pierwszy spis w Polsce odrodzonej z 1921 r. odnotował 1595 Żydów, którzy stanowili wówczas 87% mieszkańców. W latach 1936-1937 mieszkało tu około sze¶ciuset Polaków i dwa tysi±ce Żydów.

Pierwsz± drewnian± bóżnicę wzniesiono zapewne w XVIII stuleciu. W 1870 r. istniały w Czyżewie dwie synagogi drewniane. Pod koniec XIX lub na pocz±tku XX w., na miejscu jednej z wcze¶niejszych bóżnic, wybudowan± murowan± synagogę. Obecnie gmach bóżnicy pełni funkcje magazynowe, jego stan zachowania nie jest najlepszy. Na wschodniej ¶cianie zewnętrznej zachował się wykonany w cegle element zdobień, w kształcie Tablic Mojżeszowych.

Pierwszym znanym przywódc± duchowym w Czyżewie był Chaim Lejb Epsztejn, który pełnił w 1837 r. funkcję podrabina. W latach 1843-1855 urz±d rabina piastował Chaim Gersz Goldsztejn; w 1857 r. Chaim Mejer Frydman; w l. 1860-1865 Rubin Międzyrzecki. W 1861 r. pełni±cym obowi±zki rabina był Szmul Czyżewer; l. 1865-1869 - rabinem był Saul Lejzor Paj. Od maja 1862 do 1865 r. pełni±cym obowi±zki rabina był Gersz Permuter, który pełnił tę funkcje także w 1871 r. Od lipca tegoż roku pełni±cym obowi±zki rabina był Gerszyk Tykociński, który następnie został rabinem w l. 1872-1874. W l. 1875-1876 ponownie obowi±zki rabina pełnił Gersz Permuter. Od czerwca tegoż roku do 1879 rabinem był Josiel Moszko Chagierman; w l. 1880-1890 podrabinem był Fiszk Żwawy. W 1884 r. rabinem był Esel Szajko Hagelman; w 1891-1903 Jankiel Epsztejn.

Żydzi mieli znacz±cy udział w życiu gospodarczym Czyżewa i okolic. W drugiej połowie XIX w. powstała żydowska fabryka cicitów, z której towar eksportowany był na całe imperium rosyjskie. Do pierwszej wojny ¶wiatowej działa tu też fabryka mydła należ±ca do rodziny Rabinowiczów. Większo¶ć członków gminy czerpała dochody z handlu i rzemiosła, dominuj±c w handlu tekstyliami, zbożem i artykułami rolnymi, obuwiem, skórami. Handlem na większ± skalę w okresie międzywojennym zajmowali się: Chomontowicz K., Kitaj J., Zysman Ch (zboże); Frydman E., Garde B (skóry); Bersz M., Jakubowicz L., Landau A., Malcman E., Minc R., Nejmark H., Szejman E., Szelewicz F., Tęcza Ch (galanteria); Cukrowicz, Dymentman E., Farbsztejn J., frydman L., Gelbert M., Gorzałczany Sz (art. Kolonialne). W Czyżewie znajdowały się cztery młyny - ich wła¶cicielami i udziałowcami byli żydowscy przedsiębiorcy: Lepak i Ska, Pankiewicz A., Piank L., Szczupakiewicz i Ska. Wpływ na aktywno¶ć ekonomiczn± wywierały organizacje finansuj±ce działalno¶ć gospodarcz±: ŻYDOWSKI BANK LUDOWY, GEMILUS CHESED.

W Czyżewie miały swoje oddziały m. in.: Organizacja Syjonistyczna w Polsce (SYJONI¦CI OGÓLNI), Centralna Organizacja Żydów Ortodoksów "AGUDA IZRAEL", Organizacja Ortodoksyjnych Syjonistów MIZRACHI. Młodzież syjonistyczna działała w strukturach Zrzeszenia Harcerzy Żydowskich im. Józefa Trumpeldora ("Birth Trumpeldor, potocznie "BEJTAR"); wstępowała w szeregi HASZOMER HALEUMI, HASZOMER HADATI. Swoje przybudówki posiadali także ortodoksi: Ceirej Mizrachi, Ceirej Aguda Izrael. Apolityczny charakter miały organizacje zajmuj±ce się dobroczynno¶ci±: "BIKUR CHOIM", "LINAS HACEDEK", Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludno¶ci Żydowskiej "TOZ", Towarzystwo Opieki nad Sierotami Żydowskimi "CENTOS", "CHEWRA KADISZ". Organizacje kulturowo-o¶wiatowe reprezentowane były m.in. przez: Żydowskie Stowarzyszenia Kulturalno-O¶wiatowe "TARBUT". Wszystkie organizacje prowadziły działalno¶ć kulturaln±, o¶wiatow±, organizuj±c wieczorki literackie, odczyty oraz amatorskie przedstawienia teatralne. Stwierdzono tu także nowoczesne chedery oraz szkołę dla dziewcz±t z religijnych rodzin - BEJS JAKOW.

W kontaktach codziennych, między ludno¶ci± polsk± a żydowsk±, występowały okresy relacji mniej lub bardziej poprawnych. Wzrost antysemickich postaw, podobnie zreszt± jak w całej Polsce, dał o sobie znać w latach trzydziestych. W dniu 15 grudnia 1936 r. doszło tu do zaj¶ć poł±czonych z atakami na Żydów i ich sklepy. Z kolei 7 stycznia 1937 r. miały także miejsce antysemickie ekscesy, w wyniku których jedna osoba została zabita, cztery ciężko ranne, a około dziesięciu osób odniosło łagodniejsze urazy. Raniono również dwóch oficerów policji i 14 szeregowych policjantów. Policja aresztowała 41 osób.

Druga wojna ¶wiatowa rozpoczęła się w Czyżewie 1 wrze¶nia 1939 r. bombardowaniem stacji kolejowej. W dniu 10 wrze¶nia 1939 r. wkraczaj± tu wojska niemieckie, a w paĽdzierniku wojska sowieckie. Na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow utworzono "Czyżewski rajon białostockoj obłasti zapadnoj Białorusi". W czerwcu 1941 r. osada dostała się ponownie pod okupację niemieck±. Po wkroczeniu, najeĽdĽcy nakazali rozbicie pomników Lenina i Stalina. Doktor Marian Godlewski z Warszawy, ówczesny mieszkaniec Czyżewa, tak oto wspomina: "Rosjanie postawili pomnik Lenina - stoj±cy na rynku w Czyżewie oraz Stalina - popiersie na dworcu kolejowym, skwerek koło stacji kolejowej. Od stacji do miasteczka było około 1 km. Zaraz po zajęciu miasta Niemcy w kilka dni zegnali wszystkich Żydów z Czyżewa i nakazali im rozbić pomnik Lenina, następnie i¶ć na stację i rozbić pomnik Stalina, potem nie¶ć resztki obu pomników na nosiłkach, ¶piewać pie¶ni pogrzebowe żydowskie; po tej procesji wrzucić te rozbite pos±gi do rzeki Brok." Przybyłe wkrótce jednostki gestapo rozpoczęły akcję likwidacji ludno¶ci żydowskiej. Znaczna grupa schwytanych Żydów została zagoniona w zacisze wsi Mianówek, gdzie wraz z współwyznawcami z Zaręb Ko¶cielnych zostali zamordowani i zakopani w rowie przeciwczołgowym (ok. 5 tys. osób). Przytoczmy tu fragment przechowywanej w Żydowskim Instytucie Historycznym relacji Racheli i Mindel Olszak: "Żydów zaprowadzono do budynku szkoły we wsi Szulborze. Niemiecka i polska policja kazały Żydom oddać cenne rzeczy i pieni±dze. (....) Wyprowadzono wszystkich na podwórze szkoły i podzielono na trzy grupy: mężczyĽni, kobiety i dzieci. Mordercy zabijali dzieci na miejscu, na oczach ich rodziców - chwytali je za nóżki i rozbijali o drzewa na podwórzu. Następnie załadowano na samochody mężczyzn, kobiety i martwe dzieci i zawieziono kilometr za wie¶, do lasku koło Mianowa. Tam znajdował się dół głęboki na trzy metry, przygotowany przez władzę sowieck± na potrzeby kolei. Po wyrzuceniu Żydów z samochodów, strzelano do tłumu i wpychano do dołu. Wrzucano martwych i żywych" (Archiwum ŻIH, relacja nr 301/386). Pochodz±ca z Zar±b Ko¶cielnych Cypa Goldberg po wyzwoleniu zeznała, iż "zabitych i żywych wrzucono razem do grobu i zasypano. Z tego powodu jeszcze kilka dni po masakrze poruszała się tam ziemia i wystawały nie całkiem zasypane czę¶ci ciał zamordowanych" (Archiwum ŻIH, relacja nr 301/383).

Pozostałych Żydów zgromadzono w getcie (okolice dzisiejszej ul. Polnej), które zasłynęło z jednych z cięższych warunków życia w województwie białostockim. Jego mieszkańców zatrudniano do prac budowlanych w mie¶cie i okolicach oraz do budowy i remontowania torów kolejowych. W dniu 2 listopada getto zostało zlikwidowane, a jego mieszkańcy zostali wysłani do obozu zagłady w Treblince.

Na przestrzeni stuleci gmina żydowska w Czyżewie posiadała co najmniej dwa miejsca pochówku. Pierwszy "dom życia wiecznego - bejt olam" założono najprawdopodobniej w pocz±tkach XVIII w. wraz z powołaniem gminy. Zwano go potocznie cmentarzem starym. Czyżewska Księga Pamięci wspomina iż "¶wiadectwem obecno¶ci Żydów w Czyżewie były nagrobki i płyty nagrobne na starym cmentarzu. Mówiły o setkach czyżewskich Żydów spoczywaj±cych pod nimi". W pocz±tkach XIX stulecia obszar kirkutu zajmował około 0,4 hektara. W 1820 roku teren okazał się za mały i został zamknięty z powodu braku miejsca. W okresie dwudziestolecia międzywojennego, staraniem władz gminnych, cmentarz został ogrodzony murem z czerwonej cegły. Do dzi¶ po nekropolii nie zachował się jakikolwiek ¶lad materialny.

Drugi cmentarz tzw. "nowy" założono w latach dwudziestych XIX wieku. Chc±c ustalić losy nekropoli udałem się do Czyżewa, by przyjrzeć się niegdysiejszym macewom i zrobić fotograficzn± dokumentację. Jad±c ulic± Zarębsk± (z Wysokiego Mazowieckiego w prostej linii przez główne rozwidlenie w czyżewskim rynku) skręciłem w uliczkę o nazwie Cicha (druga po lewej stronie po przejechaniu rozwidlenia), po której prawej stronie, za parkanem znajduje się katolicki cmentarz. Tuż obok, po lewej stronie, znajduje się kirkut. Niestety miejsce pochówków wielu rodzin żydowskich jest zdewastowane i zbezczeszczone. Ocalały tylko dwa nagrobki, a wła¶ciwie ich resztki! Tam gdzie leż± ludzkie szcz±tki zaobserwować można za¶miecone pole zaro¶nięte drzewami, krzakami oraz gęst± ro¶linno¶ci±. Pełno jest opon, rozbitego szkła i puszek po piwie. Mimo to, udało mi się ustalić położenie i powojenne losy kirkutu. Cmentarz zlokalizowany jest południowo-wschodniej czę¶ci osady. Jego powierzchnia obecnie wynosi około 1,3 hektara. W s±siedztwie kirkutu, przy ulicy Zarębskiej w 1860 r. wytyczono cmentarz katolicki o znacznie mniejszej powierzchni. "Przed wojn± kirkut otoczony był murem z czerwonej cegły. Był do¶ć duży i ładny" - wspomina pragn±ca zachować anonimowo¶ć starsza kobieta.

W czasie drugiej wojny ¶wiatowej cmentarz został całkowicie zdewastowany. Podobno jeszcze w latach pięćdziesi±tych było widać groby i kamienne macewy - niestety bardzo zniszczone. Po wojnie opuszczony cmentarz stał się Ľródłem kamienia budowlanego. Na jego terenie do naszych czasów zachowały tylko dwa bardzo zniszczone nagrobki. Jeden z nich - przypominaj±cy stolik - służy od sze¶ćdziesięciu lat jako miejsce potajemnych schadzek i popijawek. "Miejscowi pijacy używaj± go jako miejsca libacji. U nas chodzi się "na Żydka" - mówi jedna z mieszkanek Czyżewa. Drugi nagrobek znajduje się w miejscu zaro¶niętym krzewami - nieopodal pokazanego na fotografii. Latem trudno jest go zauważyć. Mimo dewastacji zachowane ¶lady cmentarza stanowi± cenn± pozostało¶ć kultury żydowskiej, rozwijaj±cej się tu od XVII stulecia.

W odległo¶ci około trzech kilometrów od drogi Zaręby Ko¶cielne-Czyżew leży wie¶ Mianówek. Pochowana jest tam ludno¶ć żydowska z Czyżewa i Zar±b Ko¶cielnych, zamordowana przez Niemców w sierpniu 1941 r. W miejscu męczeństwa znajduje się podłużna mogiła w betonowym obramowaniu, ogrodzona metalowym płotem. Miejsce egzekucji upamiętnia granitowy pomnik wykonany w 1959 r. z napisami w językach polskich i hebrajskim wykutymi w półkolistych tablicach, o tre¶ci: "Tu w masowej mogile spoczywaj± szcz±tki 5000 Żydów mężczyzn, kobiet i dzieci miasteczek Zaręby Ko¶cielne, Czyżewa, Andrzejewa i okolicy bestialsko zamordowanych przez hitlerowskich ludobójców jesieni± 1941 r. Jedyn± ich zbrodni± było to, że byli Żydami. Cze¶ć ich pamięci".

Niniejszy artykuł jest szkicem do monografii Żydów mieszkaj±cych w Czyżewie Osadzie
przed 1942 rokiem.

tekst & zdjęcia: Karol Głębocki
Lokalizacja cmentarza: N52st47.658' E22st18.667'
Zainteresowanym histori± Żydów czyżewskich
polecamy odwiedzenie poniższych stron internetowych:
"Księga Pamięci Czyżewa" (w jęz. angielskim)
"Księga Pamięci Czyżewa" (w jęz. hebrajskim)
"We remember Jewish Czyżewo!"
Kliknij tu, by przeczytać tekst "Powojenny mord na Żydach z Czyżewa"

Warto wiedzieć, że na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej znajduje się ohel cadyka z Czyżewa, Barucha Szapiry syna cadyka Jakuba Jehoszuy, zmarłego w dniu 22 aw 5637 roku (1 sierpnia 1877 r.). Foto: K. Bielawski