Niezwykle istotna jest zasada nienaruszalno¶ci grobu. Szcz±tki ludzkie maj± bowiem oczekiwać na nadej¶cie Mesjasza. Dlatego też cmentarzy żydowskich nie wolno rozkopywać, a ekshumacja dopuszczalna jest tylko w ¶ci¶le okre¶lonych przypadkach. Dla Żydów najważniejsze jest to, co kryje ziemia, a nagrobki - choć naturalnie otaczane szacunkiem - maj± znaczenie wtórne. Żydowski grób nie może być ponownie wykorzystany. Nie istnieje też pojęcie "likwidacji" cmentarza. Je¶li teren nekropolii został całkowicie zapełniony, a dokupienie nowego gruntu nie jest możliwe, na starych grobach usypuje się grub± warstwę ziemi (tak zwany nasyp), w której grzebie się kolejne zwłoki. Nasypy stosowano między innymi na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej. Na "starym zidovskym hrbitovie" w Pradze usypano kilkana¶cie takich warstw. Dzi¶ na zniszczonych cmentarzach żydowskich w Polsce jednym z zadań pracowników Komisji Rabinicznej jest dokładne wytyczenie obszaru, w którym dokonano pochówków. Używa się do tego metod z zakresu radiestezji. Ważna jest też integralno¶ć ciała, dlatego do grobu składa się przedmioty zawieraj±ce krew zmarłego, na przykład używane przed ¶mierci± plastry opatrunkowe. W Izraelu do dzi¶ zbiera się z ulic krew osób zmarłych w zamach terrorystycznych.

Przez szacunek dla zmarłych, na cmentarzu nie wolno spożywać jedzenia, pić, wnosić Tory, a więc wykonywać czynno¶ci niedostępnych dla nieboszczyka. Nie wolno wypasać zwierz±t czy zbierać siana. Nie można też traktować cmentarza jako skrótu drogi.

MężczyĽni na terenie cmentarza żydowskiego powinni nosić nakrycie głowy. Pamiętaj o tym - okażesz w ten sposób szacunek zmarłym i nie urazisz innych osób odwiedzaj±cych to miejsce.

Przenikanie kultur sprawiło, że - zwłaszcza na wielkomiejskich nekropoliach - nierzadko dostrzeżemy też groby o bardzo zróżnicowanej formie, przypominaj±ce nagrobki innych wyznań. Tak jest na cmentarzach żydowskich między innymi w Warszawie, Łodzi czy Wrocławiu. T± ostatni± nekropolię ze względu na walory artystyczne grobowców nazwano Muzeum Sztuki Cmentarnej.

Na żydowskich grobach często widuje się ułożone kamyki. Geneza tego zwyczaju ma kilka wyja¶nień. Prawdopodobnie obyczaj pochodzi z dawnych czasów, gdy zwłoki grzebano na pustyni. Zabezpieczenie przed dzikimi zwierzętami miejsca pochówku poprzez ułożenie na nim kamieni, było wyrazem szacunku dla zmarłego. Na groby nie przynoszono kwiatów i zniczy, jednak przenikanie kultur zaciera obecnie t± różnicę.

Zasady judaizmu sprawiaj±, że na grobach nie ma zdjęć czy podobizn zmarłych (choć czas i tu przynosi zmiany - nagrobki ze zdjęciami czy płaskorzeĽbionymi przedstawieniami postaci ludzkich można znaleĽć na cmentarzu w Warszawie). Możemy natomiast spotkać się z bardzo bogat± symboliczn± ornamentyk±. Poniżej podajemy powszechnie przyjęte znaczenie najczę¶ciej stosowanych symboli:

Ręce zł±czone w ge¶cie błogosławieństwa - symbol ten umieszczany jest na grobach Kohenów, zmarłych wywodz±cych się z biblijnego rodu arcykapłana Arona. Dłonie w tym ge¶cie składaj± Koheni w czasie niektórych modlitw. Powszechnie płaskorzeĽbę błogosłowi±cych dłoni spotkamy na grobach rabinów i cadyków, choć należy pamiętać, że osoby z rodu Kohenów nie zawsze pełni± funkcje zwi±zane z posług± religijn±. Na pochodzenie z rodu Kohenów wskazuj± takie nazwiska, jak Kahan, Kohen, Kohn, Kagan, Kaganowicz, Katz i inne.

Przechylony dzban lub misa - ten symbol zdobi groby zmarłych pochodz±cych z plemienia Lewitów (ha-Lewi), osób pełni±cych funkcje pomocników podczas modlitw. Do ich zadań należało między innymi czytanie w synagodze Tory oraz obmywanie rabinom r±k, do czego używano dzbana i misy.

Podwójne krzesło lub ręka trzymaj±ca lancet - oznaczenie grobu mohela, czyli osoby zajmuj±cej się obrzezaniem. Podwójne krzesło nazywane jest inaczej krzesłem proroka Eliasza, który według tradycji przybywa na każd± uroczysto¶ć, by stwierdzić wykonanie przykazania. Jak mówi księga Bereszit: "Każdy męski potomek u was będzie obrzezany. Obrzezajcie wasze napletki. Będzie to znakiem przymierza między Mn± i wami. Ósmego dnia życia będzie obrzezany u was każdy męski potomek".

Skarbonka lub ręka wrzucaj±ca monetę do skarbonki - relief umieszczany na macewach osób znanych ze swej dobroczynno¶ci. Ponieważ płaskorzeĽba dłoni wyci±gniętej w stronę skarbony pojawia się z reguły na grobach kobiet, można przyj±ć, że symbol ten stanowi także nawi±zanie do hymnu "Kobieta doskonała" ("Eszet Chajil") z Księgi Przysłów 31: "Żonę doskonał± któż znajdzie? (....) Otwiera dłoń dla ubogiego, ręce wyci±ga dla biedaka".

¦wiece lub ¶wieczniki - płaskorzeĽby występujace na na grobach kobiet. W żydowskiej rodzinie to wła¶nie kobieta zapala szabasowe ¶wiece. Złamana ¶wieca stanowi odniesienie do przerwanego życia. Rabin Solomon Ben Josef Ganzfried w swym dziele "Kicur Szulchan Aruch" napisał: "Micwa zapalania ¶wiec szabatowych dotyczy tak mężczyzn jak i kobiet, ale kobiety maj± większ± powinno¶ć, ponieważ one znajduj± się w domu, a także dlatego, że kobieta zgasiła ¶wiecę ¶wiata, gdy przywiodła do grzechu pierwszego człowieka i spowodowała ciemno¶ć jego duszy".

Korona - wyja¶nienie tego symbolu tkwi w cytacie z Pirke Awot: "S± trzy korony: korona Prawa, korona kapłaństwa i korona władzy, ale korona dobrego imienia stoi wyżej od nich wszystkich". PłaskorzeĽbę t± umieszcza się zatem między innymi na grobach rabinów czy osób darzonych dużym szacunkiem.

Lew - znak plemienia Judy, ludu Izraela, symbol potęgi, siły, wyzwolenia i odkupienia. Na nagrobkach nierzadko lwy podtrzymuj± koronę czy zwoje Tory. Przytoczmy tu biblijny cytat: "Judo, młody lwie, na zdobyczy ró¶ć będziesz, mój synu: jak lew czai się, gotuje do skoku, do lwicy podobny".

Księgi lub szafy z księgami - oznaczenie grobu osoby uczonej w Torze i Talmudzie lub sofera, czyli osoby przepisuj±cej ¶więte księgi.

Tablice przykazań i Zwoje Tory - symbole odwołuj±ce się do religijno¶ci zmarłego, umieszczane na grobach między innymi rabinów,

Gwiazda Dawida - symbol ten nawi±zuje do imienia Dawid, w XX wieku został rozpowszechniony także jako emblemat ruchu syjonistycznego. Anna Kamieńska we wstępie do albumu Moniki Krajewskiej "Czas kamieni" tak charakteryzuje Gwiazdę Dawida: "kabalistyczny znak przenikania się ¶wiatła widzialnego z niewidzialnym, symbol siedmiu planet, symbol tygodnia, gdzie ¶rodkowe pole oznacza dzień Szabatu, za¶ wierzchołki trójk±tów pozostałe sze¶ć dni tygodnia".

Jednorożec - symbol człowieka sprawiedliwego i znak zbawienia. Jak głosi jeden z psalmów: "I połamię cały róg niegodziwych, a róg sprawiedliwego się wzniesie".

Drzewa - symbole wieloznaczne. Palma zgodnie z cytatem z Księgi Psalmów brzmi±cym: "sprawiedliwy jak palma" może odnosić się do prawo¶ci zmarłego. Drzewo jest także symbolem życia i odpoczynku w raju. Drzewa mog± też oznaczać żałobę. Na przełomie XIX i XX wieku popularne stały się nagrobki w formie złamanego drzewa, co miało nawi±zywać do przedwczesnej ¶mierci. Przytoczmy tu cytat z Księgi Zachariasza: "Narzekajcie cyprysy, gdyż upadł cedr i zniszczone zostały wspaniałe drzewa! Narzekajcie dęby Baszanu, gdyż legł gęsty las".

Częste s± też motywy animalistyczne, przy czym maj± one znaczenie stricte symboliczne. Odnosz± się one często do imion. I tak: lew - oznacza imię Arie, Lejb; jeleń - imię Cwi, Hirsz; niedĽwiedĽ - imię Dow, Ber; wilk - imiona Zew, Wolf, Beniamin; owca - imiona Rachela, Rebeka; goł±b - imiona Taube lub Jona; ptak - imiona Cipora, Fejgl. Przedstawienia zwierz±t mog± też odnosić się do cech zmarłego, w my¶l cytatu z Miszny, mówi±cego: "B±dĽ ¶miały jak lampart, lekki jak orzeł, r±czy jak jeleń, silny jak lew do wypełnienia woli Ojca twego, który jest w niebie". Symbole zwierz±t okre¶laj± też czasem miesi±ce: baran - jest znakiem miesi±ca okre¶lanego w kalendarzu żydowskim jako nisan (przypada na dni marca i kwietnia); byk - jest znakiem miesi±ca ijar (przypada na dni kwietnia i maja).

PłaskorzeĽby na macewach mog± nawi±zywać też do zawodu wykonywanego za życia. Do takich symboli zaliczamy wspomniany już uprzednio lancet na grobie mohela, gęsie pióro oznaczaj±ce macewę sofera, czyli osoby zajmuj±cej się przepisywaniem Tory; węża Eskulapa na grobach lekarzy czy instrumenty muzyczne na nagrobkach muzyków.

Na niektórych macewach - między innymi na cmentarzu żydowskim w Warszawie - uważny obserwator dostrzeże wyrzeĽbione kłódki lub rygle. Symbol ten nawi±zuje do dawnego zwyczaju składania do grobu kłódki. Halina Marcinkowska w opracowaniu zatytułowanym "Żydowski pogrzeb w przedwojennej Polsce" wyja¶nia motywy takiego postępowania: "Kłódkę kładziono na usta zmarłego, by ten "nie mówił". Kład±c kłódkę do grobu chciano by zmarły nie przekazywał tego, co się dzieje na tym ¶wiecie, przy czym kładziono j± nie bezpo¶rednio na usta, lecz na deskę wierzchni± na wysoko¶ci ust. Kłódka to znak zamknięcia grobu po wieczne czasy - jedno z talmudycznych okre¶leń grobu oznacza "zamknięcie", "zamek".

Kliknij tu, by obejrzeć krótki film, w którym Jan Jagielski obja¶nia symbole na nagrobkach

Kilka słów po¶więćmy epitafiom umieszczanym na nagrobkach. Pocz±tkowo napisy na macewach były wykonywane wył±cznie w języku hebrajskim. Procesy asymilacyjne spowodowały jednak, że od XIX wieku zaczęły pojawiać się epitafia w językach używanych w danym kraju. Na warszawskim cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej pierwszy nagrobek z epitafium w języku polskim pochodzi dopiero z 1855 roku. Nierzadko napisy sporz±dzano w dwóch językach, po hebrajsku z jednej strony macewy; po polsku, rosyjsku czy niemiecku - z drugiej.

Standardowy układ inskrypcji składa się z kilku charakterystycznych elementów. U góry płyty nagrobnej widniej± hebrajskie litery Pe Nun, stanowi±ce abrewiaturę słów "po nikbar" lub "po nitman", co oznacza "tu pochowany/a". Poniżej z reguły następuje epitet, okre¶laj±cy cechy zmarłego, typu: "kobieta poważa, szanowana i znacz±ca", "mężczyzna doskonały i prawy', "mężczyzna stary i sędziwy" czy "niewiasta cnotliwa". Wspomniany epitet czasem poprzedza cytat lub sentencja, na przykład "odgłos płaczu i lament nad ¶mierci±", "strumienie łez popłynęły z mych oczu".

Na starszych macewach nie znajdziemy nazwisk, a jedynie imiona zmarłych oraz imiona ich ojców. Przez setki lat Żydzi okre¶lali tożsamo¶ć imieniem oraz imieniem ojca. Dopiero w okresie zaborów władze nakazały im przybranie nazwisk. Polecenie to nie spotkało się jednak z aprobat± Żydów. Nazwiska nadawali urzędnicy, za wymy¶lenie dobrze brzmi±cego nazwiska oczekuj±c stosownej gratyfikacji finansowej. Żydzi, którzy z różnych powodów nie wnie¶li odpowiedniej opłaty, otrzymywali nazwiska o¶mieszaj±ce lub obraĽliwe. Nawet po zmuszeniu Żydów do używania nazwisk, napisy na macewach dalej zawierały zapisy typu: "Abraham syn (ben) Cwi" czy "Rebeka córka (bat) Mordechaja". Je¶li zmarł również ojciec nieboszczyka, najczę¶ciej po imieniu ojca następowało sformułowanie "niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona".

Na macewie nie umieszczano daty urodzenia. Wiek zmarłego okre¶lano, pisz±c: "m±ż stary i sędziwy", "młody mężczyzna", "wyrwana w młodych latach". Zawsze natomiast pojawiała się data zgonu, podawana według kalendarza żydowskiego. Żydowski rok ma 12 lub 13 miesięcy. W ci±gu 19 lat przypada 12 lat o 12 miesi±cach oraz 7 lat przestępnych o 13 miesi±cach. Żydowskie nazwy miesięcy to kolejno: tiszri, heszwan, kislew, tewet, szewat, adar, nisan, ijar, sivan, tamuz, aw i elul. W roku przestępnym pojawia się dodatkowo miesi±c adar szeni (adar II). Lata liczone s± od przyjętej w ¶redniowieczu daty stworzenia ¶wiata, czyli 3761 roku przed nasz± er±. I tak rok 2007 w kalendarzu żydowskim to rok 5767. Na nagrobkach pomija się najczę¶ciej pierwsz± cyfrę roku. Przykładowo datę ¶mierci 5 miesi±ca tiszri 5673 roku zapisuje się jako "5 tiszri 673", uzupełniaj±c j± o formułkę "według skróconej rachuby".

W zakończeniu inskrypcji umieszcza się hebrajskie litery TNCBH, stanowi±ce abrewiaturę zwrotu tłumaczonego:"niech dusza jego będzie wł±czona w wieniec życia wiecznego" lub "oby dusza jego była zwi±zana w węzełku życia".

Standardowa, prosta inskrypcja może zatem brzmieć: "Tu pochowany. Strumienie łez popłynęły z mych oczu. Mężczyzna sędziwy, pan Dawid syn Abrahama, pamięć sprawiedliwego niech będzie błogosławiona. Zmarł 5 Aw 683 roku według skróconej rachuby. Niech dusza jego będzie wł±czona w wieniec życia wiecznego".

Na żydowskich płytach nagrobnych często jednak znajdziemy bardzo kwieciste i poetyckie epitafia. Przytoczmy kilka z nich:

Tu pochowana niewiasta szanowna i zacna, była kamieniem węgielnym; kimże ta, która ¶wieci z wysoka jak zorza, ja¶niej±ca jak słońce, piękna jak księżyc, chwałę jej któż zmierzy; pani Jentel córka czcigodnego, sławnego, imię jego znane w bramach, czcigodnego pana Cwi Hirsza błogosławionej pamięci. Wyszła dusza jej w sobotę, w dzień gdy opłakuje się w modlitwie i płaczu, narzekaniu i trenie żałobnym, 28 dnia miesi±ca, w którym zostały potłuczone tablice, które były dane jako pierwsze, roku 486 według małego rachunku. A zmarła niech spocznie w pokoju, prawdziwe wytchnienie pod skrzydłami Boskiej Opatrzno¶ci. Niech dusza jej będzie zwi±zana w węzełku życia.

Tu pochowana niewiasta szanowna i zacna, wszystkie jej czyny były uczciwe; pani Ewa, córka naszego nauczyciela pana Samuela, błogosławionej pamięci. Dusza jej czysta wyszła 18 adar roku 482 według małego rachunku. Niech dusza jej będzie w węzełku życia zwi±zana.

Pomnik ten dla znakomitszego od złota i szczerego złota. M±ż prawy, ja¶niej±cy został wywyższony, strawa jego była wspaniała dla wędrowców w dzień i w nocy, oto ten pan Chaim, syna pana Judy Lejba błogosławionej pamięci. Jego czysta dusza wyszła w sobotę 28 adar riszon roku 486 według rachunku i od stworzenia. Niech dusza jego będzie w węzełku życia zwi±zana.

Tu pochowano niewiastę szanown±, która przez wszystkie swoje dni kochała i poważała uczonych; skromna pani Ejdel, córka czcigodnego pana Salomona błogosławionej pamięci. Pi±tek wigilia soboty 13 siwan Taw Cadik Tet 499 roku według małego rachunku.

( Ľródło tłumaczeń: Marcin Wodziński, Hebrajskie inskrypcje na ¦l±sku XIII - XVIII wieku ).

Tu pochowany (po nikbar)
ojciec
mój ojciec
matka
moja matka
nasza matka
Admor (nasz nauczyciel, pan i mistrz)
Cadyk błogosławionej pamięci
syn
córka
droga ukochana
drogi ukochany
mężczyzna
kobieta
kobieta (niezamężna)
kobieta (zamężna)
moja żona
Kohen (członek rodu kapłańskiego)
Lewita
pan
rabin
zmarł
według skróconej rachuby (umieszczane przy dacie zgonu)
od stworzenia ¶wiata (zwrot umieszczany przy dacie zgonu)
od stworzenia ¶wiata (abrewiatura)
Niech dusza jego będzie zwi±zana w wieniec życia wiecznego
MIESIˇCE
Tiszri (wrzesień/paĽdziernik)
Heszwan (paĽdziernik/listopad)
Kislew (listopad/grudzień)
Tewet (grudzień/styczeń)
Szewat (styczeń/luty)
Adar (luty/marzec)
Adar II (marzec)
Nisan (marzec/kwiecień)
Ijar (kwiecień/maj)
Sivan (ma/czerwiec)
Tamuz (czerwiec/lipiec)
Aw (lipiec/sierpień)
Elul (sierpień/wrzesień)

Polecamy też zapoznanie się z poniższymi opracowaniami:
Reading Hebrew Matzevot. Key Words, Abbreviations & Acronyms
Reading Hebrew Tombstones