Chorzele (w języku jidysz: Chorzel) to niewielkie miasteczko w powiecie przasnyskim, leż±ce nad rzek± Orzyc. Do II wojny ¶wiatowej przebiegała tu granica między Polsk± i Prusami Wschodnimi. Do dzi¶ zachował się stary budynek strażnicy i resztki rowu granicznego. Prawa miejskie miasto otrzymało w 1542 r. Po rozbiorach Polski Chorzele znalazły się w zaborze pruskim, po wojnach napoleońskich przeszły pod władanie Rosjan.

Żydzi w Chorzelach po raz pierwszy wzmiankowani s± pod koniec XVIII wieku. Według spisu ludno¶ci z 1792 r, miasteczko liczyło 732 obywateli, w tym 713 chrze¶cijan i 19 Żydów, którzy zajmowali jeden dom. W następnych latach liczba ludno¶ci żydowskiej stale zwiększała się, szczególnie duży napływ odnotowano pod koniec rz±dów pruskich. Pozwolono wtedy Żydom na handel i przynależno¶ć do cechów.

W połowie XIX wieku Żydów było już 630. W tym okresie zbudowano pierwsz± synagogę i szkołę, ponadto gmina otrzymała ziemię na cmentarz. Tutejsi Żydzi zajmowali się przede wszystkim rzemiosłem, najemn± prac± i drobnym handlem. Byli wła¶cicielami szynków, hotelików, sklepów i piekarni, a także większo¶ci niewielkich zakładów przemysłowych, które znajdowały się na terenie miasta (browaru, cegielni, garbarni i innych). W okresie międzywojennym wielu trudniło się handlem z Prusami Wschodnimi oraz przemytem. Ponadto w okolicy znajdowały się trzy duże folwarki żydowskie.

Do wybuchu II wojny ¶wiatowej społeczno¶ć żydowska Chorzel liczyła 1.300 osób. Na czele gminy wyznaniowej stał Abraham Michael Adler. W mie¶cie była jedna synagoga, w której modlono się w soboty i ¶więta. Były także dwa domy modlitwy, tzw. bejt ha-midrasze, w których modlono się na co dzień. W starym bejt ha-midraszu mie¶ciło się bractwo Chewra Tora, nowy za¶ służył jako o¶rodek społeczno-kulturalny, w którym prowadzono debaty na tematy religijno-społeczne. Osobne bóżnice mieli miejscowi chasydzi, pozostaj±cy pod wpływem cadyków z Góry Kalwarii, Aleksandrowa, Nowomińska i Sochaczewa. Jednak ich wpływ na społeczno¶ć żydowsk± był minimalny. Wszelkimi sprawami zwi±zanymi z pochówkiem i opiek± nad cmentarzem zajmowało się bractwo Chewra Kadisza. Opiekę nad biednymi i chorymi sprawowało założone w czasie I wojny ¶wiatowej towarzystwo Linas Hacedek.

Kahał utrzymywał dziesięć chederów, niektóre z nich ł±czyły naukę Talmudu, języka hebrajskiego i rachunków. Dziewczynki pobierały osobno naukę pisania po hebrajsku. W latach 1918-1919 istniała państwowa żydowska szkoła dwuklasowa, która przekształcona została w szkołę czteroklasow±. Po jej ukończeniu uczniowie przechodzili do klasy pi±tej szkoły polskiej. W roku 1930 obie szkoły poł±czono w jedn± szkołę powszechn±. Żydzi posiadali jedn± bibliotekę zawieraj±c± kilkaset ksi±żek w języku jidysz i hebrajskim, młodzież skupiała się wokół ¶wietlicy stowarzyszenia Tarbut, gdzie modlono się, ¶piewano ludowe pie¶ni i spędzano wspólnie czas.

Duży wpływ na życie społeczno¶ci żydowskiej wywierał ruch syjonistyczny, który propagował tutaj pisarz Fiszel Lachower. W roku 1918 powstał pierwszy zwi±zek syjonistyczny, założony przez delegata I. Hendlera z Makowa. Z tego zwi±zku powstały wszystkie póĽniejsze partie i ruchy syjonistyczne działaj±ce w miasteczku. Siła oddziaływania tych partii była tak duża, że w okresie międzywojennym do Erec Israel wyemigrowało 150 osób (jeden z najwyższych w Polsce wskaĽników syjonistów-emigrantów na ogóln± liczbę mieszkańców). W roku 1935 utworzyli oni Zwi±zek Ziomkowstwa Chorzelskiego, któremu do dzisiaj przewodniczy Mosze Karmi. Jego członkiem jest Dawid Fiszerung, jedyny Żyd z Chorzel, który przeżył O¶więcim i obozy koncentracyjne w Austrii.

Z Chorzeli wywodzili się między innymi: Fiszel Lachower - pisarz i krytyk literatury hebrajskiej i ¶wiatowej; Amos Mar-Chaim - były wiceprezydent Jerozolimy i wybitny ekonomista; Chaim Mordechaj Bronrot - rabin z Chorzel, przewodnicz±cy Głównego S±du Rabinackiego w Tel Awiwie, były dyrektor wydziału wychowania religijno- judaistycznego w Tel Awiwie i okolicy; Eliasz Korzeniak (Szmueli) - lotnik bojowy i oficer lotnictwa izraelskiego, zgin±ł podczas jednej z operacji w latach sze¶ćdziesi±tych XX wieku.

Dzi¶ o obecno¶ci Żydów w Chorzelach przypomina tylko cmentarz przy ul. Ogrodowej. Podczas II wojny ¶wiatowej nazi¶ci zdewastowali nekropolię, wykorzystuj±c płyty nagrobne do układania chodników. Wywodz±cy się z Ostrołęki p. Z. Drezner tak mówi o losach chorzelskiego beit-kwarot: "Niemcy dokonali podwójnej zbrodni na Żydach - najpierw zabili żywych, a potem zmarłych. Niweluj±c cmentarz, wykre¶lali społeczno¶ć żydowsk± z ludzkiej pamięci".

W 1989 r.w Chorzelach powstał Społeczny Komitet Rewaloryzacji Cmentarza Żydowskiego. Zadaniem komitetu było przygotowanie i uporz±dkowanie miejsca po dawnym kirkucie. Jego przewodnicz±cym został burmistrz Chorzeli p. Rogowski. W Komitecie aktywnie działali m.in. pp. Anna i Wojciech Henrykowscy z Makowa Maz. oraz p. Mariusz Bondarczuk z Przasnysza. Do akcji odbudowy cmentarza wł±czył się również proboszcz z Chorzeli, ks. Skowroński. Zwrócił się on z pro¶b± do parafian, by przynosili do niego żydowskie nagrobki lub informowali o miejscu ich położenia. Na terenie cmentarza przeprowadzono prace porz±dkowe. Ich uwieńczeniem było odsłonięcie w dniu 30 czerwca 1991 r. pomnika, wzniesionego z odzyskanych nielicznych fragmentów macew. Wyryto na nim napis w językach polskim, hebrajskim i jidysz: "Pamięci Żydów z Chorzel, zmarłych i pomordowanych przez hitlerowskich morderców". Fundatorem pomnika był Zwi±zek Żydów Chorzelskich w Izraelu.

Przytoczmy tu fragment tekstu, który Wojciech Henrykowski zamie¶cił w gazetce wydanej specjalnie z okazji odsłonięcia pomnika: "Ł±cznie z ludĽmi miały zgin±ć macewy - żydowskie płyty nagrobne, wdeptane w ziemię i używane do budowy trotuarów. Zbrodniarze wykonali swoje zadanie. (...) Historia obeszła się bardzo okrutnie z żydowskim cmentarzem w Chorzelach. Został on zniszczony już w czasie II wojny ¶wiatowej. Na jego terenie urz±dzono plac ćwiczeń - wykopana w tym celu transzeja zachowała się do dzi¶ - oraz cmentarz niemiecki, który założono od strony ulicy Ogrodowej. Nagrobki niemieckich żołnierzy zostały zniszczone zaraz po zakończeniu II wojny ¶wiatowej. Ich fragmenty - kilka kamiennych krzyży - odnaleziono w 1991 roku podczas prac porz±dkowych. (...) Największa ilo¶ć fragmentów macew została znaleziona w Chorzelach w 1989 roku podczas remontu ulicy Mostowej. Niektóre wykopano na Pl. Ko¶ciuszki. Inne zostały przyniesione przez mieszkańców Chorzeli. Na czas budowy lapidarium znalazły schronienie na podwórzu Urzędu Miasta i Gminy. Przy tym Urzędzie powstał Społeczny Komitet Rewaloryzacji Cmentarza Żydowskiego w Chorzelach. Jego celem było przeprowadzenie budowy pomnika i uporz±dkowanie terenu cmentarza. (...) Pomimo, że zachowane fragmenty macew były w bardzo złym stanie, niektóre udało się poł±czyć. Jeden z rozbitych nagrobków został złożony z sze¶ciu fragmentów. Z innego, którego pierwotny wygl±d zachował się na archiwalnej fotografii, udało się odnaleĽć dwa fragmenty. Cech± charakterystyczn± chorzelskiego kirkutu było zróżnicowanie materiału, z jakiego zostały wykonane macewy. Podobnie jak na terenie całej Polski, podstawowym surowcem był piaskowiec. Ale w Chorzelach odnaleziono także macewy z marmuru z wtopionymi ołowianymi literami, czy też wykonane z kamienia polnego, a nawet z lastrico. Żydowskie nagrobki były zróżnicowane także pod względem formalnym. S± takie, które wykonano w sposób bardzo prosty - niejako "bezstylowo", s± jednak też macewy zawieraj±ce ornamenty o charakterze ludowym, a także macewy posiadaj±ce wyraĽne cechy klasyczne".

W 2006 roku na cmentarzu odbyła się uroczysto¶ć odsłonięcia tablicy pami±tkowej po¶więconej rodzinie Fiszerungów. Członkowie Zwi±zku Ziomkowstwa Chorzelskiego zamierzaj± też oznakować miejsce spoczynku rabina Sokołowera.

Poniżej prezentujemy zdjęcia wykonane na cmentarzu żydowskim w Chorzelach podczas uroczysto¶ci odsłonięcia tablicy pami±tkowej po¶więconej rodzinie Fiszerungów.