Cmentarz żydowski w Chełmie znajduje się u zbiegu ulic Staro¶cińskiej i Kolejowej. Data jego założenia nie jest znana. Historyk dr. Szymon Millner podczas penetracji cmentarza na pocz±tku XX w. miał odnaleĽć na nim macewy pochodz±ce z lat 1442, 1483, 1484, 1484 i 1496. Według ustnych przekazów, przed wojn± na cmentarzu znajdował się także nagrobek z 1248 r. Prawdziwo¶ć obu tych informacji nie została jednak potwierdzona. Dane Sz. Millnera poddawał w w±tpliwo¶ć Majer Bałaban już w 1932 r. Paweł Sygowski w swoim opracowaniu "Cmentarz żydowski w Chełmie" (maszynopis z 1985 r.) przypuszcza, że nekropolia musiała istnieć już w drugiej połowie XVI wieku, przy czym nie ma pewno¶ci, czy znajdowała się przy obecnej ul. Kolejowej. Najstarsze dokumenty Ľródłowe okre¶laj±ce obecn± lokalizację cmentarza datowane s± na 1823 r., natomiast pierwsze pisemne wzmianki o cmentarzu pochodz± z 1755 r., kiedy to gmina żydowska i bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza zawarły porozumienie dotycz±ce opłat za pochówki.

Prawdopodobnie po 1825 r. zostało wzniesione lub wyremontowane ogrodzenie cmentarza. Z tego roku zachował się testament Tauby Weinberg, która przeznaczyła 500 zł "na obudowanie parkanem okopiska żydowskiego oraz kierkuta". W 1829 r. powierzchnia cmentarza zajmowała "2 morgi i 195 prętów", czyli około 15.850 m kw. Na cmentarzu znajdował się dom przedpogrzebowy oraz mieszkanie stróża. Do rytualnej ablucji po wyj¶ciu z cmentarza służyła pompa, stoj±ca od strony skrzyżowania ulic Staro¶cińskiej i Kolejowej. Paweł Sygowski w swoim tek¶cie tak opisał przedwojenny wygl±d nekropolii: "Teren cmentarza zajęty gęsto ustawionymi nagrobkami, poro¶nięty był starymi drzewami. Nagrobki to w większo¶ci macewy, wykonane z białego lub czerwonego piaskowca oraz nagrobki betonowe, jednak kilka nagrobków wzniesiono z marmuru. W¶ród tych ostatnich wyróżniał się okazało¶ci± nagrobek doktora Wilenki, wykonany z czarnego marmuru, z napisem w języku polskim".

W 1940 r. niemieckie władze okupacyjne przekazały wschodni± czę¶ć działki cmentarnej działaj±cemu w s±siedztwie przedsiębiorstwu robót melioracyjnych. Na polecenie Niemców rozebrano fragment ogrodzenia i przyst±piono do wyrywania macew, które następnie wykorzystywano do utwardzania ulic i chodników, między innymi przed budynkiem Gestapo i przed więzieniem przy ul. Kolejowej. Prace te wykonywali zmuszeni do tego Żydzi z Chełma oraz radzieccy jeńcy wojenni. Czę¶ć kamiennych płyt zabrali okoliczni mieszkańcy.

Cmentarz stał się także miejscem licznych egzekucji. Nazi¶ci przyprowadzali lub przywozili swe ofiary z miasta i mordowali je przy użyciu broni palnej. Zabito tu m. in. grupę Żydów ze Słowacji, którym udało się wyskoczyć z poci±gu jad±cego do obozu ¶mierci. Na cmentarzu grzebano także ciała osób zmarłych i zabitych w chełmskim getcie.

Po zakończeniu działań wojennych do Chełma wróciła niewielka grupa Żydów. Z ich inicjatywy na cmentarz przywieziono czę¶ć macew odnalezionych na terenie miasta. W latach sze¶ćdziesi±tych z cmentarza zepchnięto nagrobki i urz±dzono skwer. Przez kolejne kilkadziesi±t lat opuszczony cmentarz zarastał i coraz bardziej niszczał. Stopniowo znikały macewy, kradzione m. in. przez wła¶cicieli firm kamieniarskich. Proceder ten potwierdziło odnalezienie w 2006 r. kilku żydowskich nagrobków w zakładzie przy ul. Mo¶cickiego. Jego nowy wła¶ciciel dokonuj±c przegl±du surowca pozostawionego przez poprzednika, znalazł czekaj±ce na zeszlifowanie pomniki pochodz±ce z cmentarzy żydowskich, niemieckich i prawosławnych.

Dewastację cmentarza udało się powstrzymać dopiero w latach dziewięćdziesi±tych. We wrze¶niu 1988 roku Urz±d Miejski Chełma zwrócił się do Fundacji Rodziny Nissenbaumów z pro¶b± o po¶rednictwo w nawi±zaniu kontaktów z ziomkostwami Żydów chełmskich. W kolejnych latach, dzięki wysiłkom Fundacji Rodziny Nissenbaumów, Izraelskiego Stowarzyszenia Odbudowy Cmentarza w Chełmie - w osobach Abrama Bekera, Chaima Lendera, Betiuka Wiesława, Szlomo i Jakowa Orenów, Zeewa Bronesa, Arona Sobola - oraz I Banku Komercyjnego w Chełmie, teren cmentarny został uporz±dkowany i otoczony stalowym ogrodzeniem. Odrestaurowano nagrobki, a ich fragmenty przytwierdzono do pionowych płyt o półokr±głym zwieńczeniu. Na osi bramy wzniesiono pomnik ku czci ofiar Zagłady, w formie surowo ciosanego, białego kamienia o wysoko¶ci 4 metrów, z tablicami epitafijnymi w j. hebrajskim, jidysz, polskim i angielskim.

Z inicjatywy rabina Izraela Meira Gabaja ze stowarzyszenia Ohele Cadyków postawiono nagrobek w domniemanym miejscu spoczynku rabina Meira Neuhausa, zwanego też Tomaszower Rebbe.

Cmentarz jest ogrodzony, wej¶cie na jego teren jest możliwe przez niezamykan± furtkę.

tekst: K. Bielawski
zdjęcia:
Polecamy odwiedzenie stron:|
www.sztetl.org.pl/pl/city/chelm
http://chelmskisztetl.keep.pl
www.shabbat-goy.com/
Galeria zdjęć z cmentarza w Chełmie na portalu Flickr
Spis nagrobków z cmentarza w Chełmie znajdziesz na stronie www.gidonim.com