Pierwsi Żydzi przybyli do Brzezin (w języku jidysz: Brezin lub Brzezin) zapewne w pierwszej połowie XVI wieku. Wiadomo, że w 1550 roku w mie¶cie istniała ulica zwana Żydowsk±. Obecno¶ć Żydów w Brzezinach przez kolejne dwie¶cie lat nie jest najlepiej udokumentowana. Zachowały się wzmianki o pogromie z 1626 roku, kiedy to w wyniku pos±dzenia o mord rytualny zginęło pięciu Żydów. Encyclopaedia Judaica wspomina też o masakrze ludno¶ci wyznania mojżeszowego, jakiej w 1656 roku dopu¶cili się żołnierze hetmana Czarnieckiego.

Społeczno¶ć żydowska w Brzezinach stopniowo wzrastała liczebnie. Pod koniec XVIII wieku żyło tu około 250 wyznawców judaizmu, co stanowiło 24% wszystkich mieszkańców. W 1820 roku w mie¶cie mieszkało 576 Żydów. Wkrótce liczba ludno¶ci wyznania mojżeszowego przerosła liczbę ludno¶ci katolickiej. W 1860 roku na 2.205 katolików i 658 luteran przypadało 2.244 żydów. Największy napływ ludno¶ci żydowskiej przypada na koniec XIX w. i pocz±tek XX wieku. Jak podaje Jerzy Kołodziej w swym opracowaniu "Dzieje ludno¶ci żydowskiej w Brzezinach od połowy XVI do połowy XX wieku", tylko w 1907 r. do miasta przybyło 850 osadników żydowskich. W 1912 roku w Brzezinach żyło 8.214 Żydów.

Pod koniec XIX wieku, dzięki zaangażowaniu Żydów przybyłych z Rosji, w Brzezinach zaczyna się rozwijać na masow± skalę krawiectwo chałupnicze. Wkrótce miasto staje się największym w tej czę¶ci Europy o¶rodkiem krawieckim. Ponad trzy tysi±ce brzezinian pracowało w tej branży, a ich wyroby sprzedawano na terenie niemal całej Rosji. Prosperita w branży krawieckiej przełożyła się też na rozwój całego miasta - w tym okresie w Brzezinach wznosi się kilkadziesi±t kamienic. Pierwsza wojna ¶wiatowa przerywa hossę, jednak do 1939 roku krawiectwo pozostanie Ľródłem utrzymania wielu mieszkańców.

W dniu wybuchu II wojny ¶wiatowej w brzezińskim sztetl mieszkało około 6.850 Żydów. Po zajęciu miasta przez nazistów, skonfiskowano maj±tki ludno¶ci żydowskiej, a w lutym 1940 roku utworzono getto. Pochodz±cy z Brzezin Eliezer Zyskind, któremu udało się przetrwać Holocaust, tak mówi o tych dniach: "Nie wolno, nie wolno - nic Żydom nie było wolno. Nie mieli¶my żadnych praw". Po wojnie na kanwie wspomnień Eliezera Zyskinda, jego żona Sara napisała ksi±żkę "¦wiatło w dolinie łez".

Tych, którym dane było przeżyć koszmar życia w getcie, deportowano do Łodzi oraz obozów w O¶więcimiu i Chełmnie nad Nerem. Większo¶ć z nich nie dożyła końca wojny.

Cmentarz żydowski w Brzezinach przy obecnej ul. Reymonta powstał prawdopodobnie w szesnastym wieku i był użytkowany do czasów Holocaustu. Cmentarz został poważnie zdewastowany przez nazistów. Żydzi, którzy po wojnie powrócili do Brzezin, na cmentarzu odnaleĽli tylko jeden cały pomnik nagrobny.

W czasach PRL na terenie nekropolii urz±dzono żwirownię. Przytoczmy tu fragment wypowiedzi, jakiej w 2006 roku przewodnicz±cy łódzkiej gminy żydowskiej Symcha Keller udzielił reporterowi Wiadomo¶ci TVP: "Prawie wszystkie ko¶ci ludzkie razem z piachem wydobyto i wykorzystano do produkcji prefabrykatów budowlanych. Stoj± dzi¶ bloki, w ¶cianach których s± przemielone ko¶ci ludzkie". Wiele macew zostało skradzionych i wykorzystanych do prac budowlanych, między innymi do wzmocnienia brzegów stawów rybackich. W latach dziewięćdziesi±tych XX wieku z inicjatywy potomków Zwi±zku Brzezinian w Izraelu, cmentarz uporz±dkowo i ogrodzono. Dzięki pomocy mieszkańców na teren nekropolii trafiło też kilka nagrobków, znajduj±cych się w różnych punktach miasta.

W dniu 18 maja 1990 roku przy ul. Berka Joselewicza odsłonięto tablicę pami±tkow± ku czci ofiar Holocaustu. Napis na niej głosi: "Pamięci męczeństwa i zagłady 6.000 Żydów brzezińskich w latach 1939 - 1945". Zwi±zek Brzezinian w Izraelu ufundował także pomnik na terenie byłego obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem.

Warto też odwiedzić Muzeum Regionalne w Brzezinach - w jego kolekcji znajduje się zbiór judaików. Na podwórzu Muzeum zabezpieczono kilkadziesi±t odnalezionych macew.

tekst & zdjęcia: K. Bielawski
Więcej informacji o historii lokalnej społeczno¶ci żydowskiej
znajdziesz w Księdze Pamięci Brzezin