Cmentarz żydowski w Brzesku Jewish cemetery in Brzesko

Gmina żydowska w Brzesku posiadała dwa miejsca pochówku. Pierwszy cmentarz żydowski założono przy obecnej ul. Głowackiego. Pełnił on funkcje grzebalne do połowy XIX w. Cmentarz ten został zniszczony w okresie drugiej wojny ¶wiatowej, a dzieła dewastacji dokończono w latach PRL. Dzi¶ w tym miejscu znajduje się parking samochodowy.

Wobec całkowitego zapełnienia tej nekropolii, w XIX w. powstał nowy cmentarz, położony przy ul. Czarnowiejskiej. Dokładna data założenia cmentarza nie jest znana. Niektórzy badacze podaj± 1846 r., choć dacie tej zdaj± się przeczyć macewy datowane na wcze¶niejsze lata.

Na cmentarzu zachowało się kilkaset macew. Najstarszy zidentyfikowany nagrobek pochodzi z 1823 lub 1824 r. i upamiętnia kobietę o imieniu Itel. Najmłodszy grób znajduje się tuż przy wej¶ciu, w miejscu pochówku zmarłej w dniu 10 kwietnia 1960 r. Jadwigi Ziarneckiej, córki Naftalego Herca.

Zachował się też charakterystyczny dla cmentarzy żydowskich podział na kwatery męskie i żeńskie. Groby kobiet znajduj± się po lewej stronie cmentarnej alei, groby mężczyzn - po prawej.

Podczas I wojny ¶wiatowej w obrębie nekropolii powstał cmentarz wojskowy nr 275, na którym pochowano 21 żołnierzy pochodzenia żydowskiego.

Cmentarz w Brzesku w 1942 r. (fotografia ze zbiorów Janiny Kaczmarowskiej)

Cmentarz w Brzesku w 1942 r. (autor nieznany, fotografia ze zbiorów Janiny Kaczmarowskiej)

Liczne nagrobki to symboliczne mogiły ofiar Zagłady. W 1947 roku z inicjatywy A. Grunberga oraz S. Bransdorfera wzniesiono pomnik, upamiętniaj±cy około 200 Żydów, zamordowanych przez Niemców w dniu 18 czerwca 1942 roku.

W północno-zachodniej czę¶ci cmentarza, na końcu głównej alei, znajduj± się dwa ohele . W pierwszym z nich, odbudowanym w latach 60-tych XX w., pochowano brzeskich cadyków oraz ich żony. Wewn±trz znajduj± się trzy polichromowane macewy. Nagrobek zwieńczony u góry płaskorzeĽbionym orłem to macewa Arie Lejbusza Lipszyca syna Chaima Aszera, zmarłego w 1846 r. założyciela dynastii cadyków z Brzeska, zięcia Mosze Teitelbauma z Ujhely. Arie Lejbusz Lipszyc był chasydzkim rabinem w Krzeszowie, Biłgoraju, Sieniawie i Wi¶niczu. Jego duchowym nauczycielem był słynny Jakow Icchak Horowitz, zwany "Widz±cym z Lublina". Był autorem trzech opracowań o tre¶ci religijnej, między innymi dzieła zatytułowanego Arie z rodu wspaniałego. Na jego grobie potomni wyryli epitafium o następuj±cej tre¶ci: "Tu pochowany czcigodny admor, mistrz, gaon, biegły w jawnym i tajemnym, Arie z rodu wspaniałego, wielki w¶ród swego ludu, przywódca narodu, ¶wiatło¶ć czysta, przywódca wszystkich synów wygnania, m±ż boży, ¶więty, sprawiedliwy, podpora ¶wiata. W ¶wietle jego m±dro¶ci zostało wyjawione wszystko, co było ukryte. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Arie Lejbusz, syn sprawiedliwego naszego nauczyciela, pana i mistrza Chaima, pamięć sprawiedliwego niech będzie błogosławiona. Wzniósł się do nieba w czwartek 17 miesi±ca tewet 606 roku według krótkiego rachunku. Niech dusza jego zwi±zana będzie w węzełku życia".

Macewa zwieńczona wizerunkiem korony i lwów, to płyta nagrobna zmarłego w 1855 r. Meszulama Zalmana Jonatana syna Arie Lejbusza. Również i tu możemy zacytować tłumaczenie epitafium: "Tu pochowany. Lamentujcie nad nasz± nagł± strat±. Rozkosz oczu, admor, pan wielki gaon, przenikliwy i pobożny mędrzec, sławny czynami sprawiedliwymi, nasz nauczyciel Meszulam Zalman Jonatan, syn pana, gaona ¶więtego, naszego nauczyciela Arie Lejbusza, pamięć błogosławiona na życie w ¶wiecie przyszłym, przewodnicz±cy s±du rabinackiego tutejszej gminy. Zmarł 2 dnia nowego miesi±ca elul 615 roku"

Trzeci± z zachowanych stel ozdobiono symbolem lwa i jelenia adoruj±cych Torę. Jest to nagrobek Tobiasza syna Meszulama, zmarłego w 1912 r., który "dzielny jak lew (....), wzniósł się nieba szybko jak jeleń".

W połowie lat 90-tych XX w. dzięki zaangażowaniu Sendera Waksmana i rodziny Eisenów z Nowego Jorku na cmentarzu wzniesiono drugi ohel. Chroni on groby zmarłego w 1938 r. Efraima Templera, prowadz±cego za życia brzeski dom modlitwy przy ul. Krótkiej; jego ojca Barucha syna Pinchasa; stryja Abrahama Eliezera syna Pinchasa, pełni±cego w Brzesku funkcję szamesa; oraz dziadka Pinchasa Templera.

W odróżnieniu od wielu innych cmentarzy żydowskich w Polsce, brzeska nekropolia nie uległa doszczętnemu zniszczeniu. Z inicjatywy rabina Mendla Reichberga wykonane zostały prace porz±dkowe, a dzięki finansowemu wsparciu ze strony lokalnych władz naprawiono mur cmentarny. Przed zapomnieniem cmentarz uchroniły między innymi wysiłki Iwony Zawadzkiej z bocheńskiego Muzeum im. St. Fischera, która cmentarzowi w Brzesku po¶więciła kilka swoich publikacji, między innymi ksi±żkę zatytułowan± Cmentarz żydowski w Brzesku.

Teren cmentarza jest ogrodzony kamiennym murem. Klucze do bramy oraz oheli udostępnia p. Zdzisław Martyna (tel. 500 094 339).

tekst: K. Bielawski
Bibliografia:
Iwona Zawidzka, Cmentarz żydowski w Brzesku, Brzesko 2001.
Marcin Wodziński, Groby cadyków w Polsce. O chasydzkiej literaturze nagrobnej i jej kontekstach, Wrocław 1998.

foto: Krzysztof Bielawski

foto: Artur Cyruk

nagrobki na cmentarzu żydowskim w Brzesku

foto: Artur Cyruk

Najmłodszym grobem jest mogiła zmarłej w dniu 10 kwietnia 1960 roku Jadwigi Ziarneckiej

foto: Artur Cyruk

foto: Barbara Bajarka

Uwaga! Anna Urban poszukuje krewnych Erny Silberman z Brzeska (kontakt: anna.urban@o2.pl )
Attention! Anna Urban is looking for family of Erna Silberman from Brzesko (please write to: anna.urban@o2.pl )

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Brzeska i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętaj± ten cmentarz z okresu przed II wojn± ¶wiatow±.

Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl s± chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wył±cznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.