Osadnicy żydowscy zostali sprowadzeni do Bociek w 1568 roku przez Sapiehów, a osiem lat póĽniej utworzona została żydowska gmina wyznaniowa. Pierwszym znanym z nazwiska i imienia Żydem boćkowskim był Aron Bigulowicz, wzmiankowany w 1568 roku. W 1674 roku odnotowano 463 dusze podatkowe - 54% unitów, 25% katolików i 21% żydów, którzy zajmowali się głównie handlem, wyszynkiem alkoholu, rzeĽnictwem, kaletnictwem, piekarstwem. Rewizja pól i czynszów w 1764 wykazała w Boćkach 278 mieszczan chrze¶cijan oraz 54 wyznawców judaizmu. W końcu XVIII wieku na 1.513 mieszkańców było 666 Żydów. Według danych z 1931 w Boćkach zamieszkiwało 1158 katolików, 763 żydów i 421 prawosławnych.

Do gminy żydowskiej w Boćkach należały też s±siednie niewielkie osady. Ostatnimi rabinami Bociek byli Zelig Ruben Bengis i Joachen Mirski. W czasie II wojny ¶wiatowej nazi¶ci spalili synagogi, zniszczeniu uległy też zabytkowe zwoje Tory z 1768 roku.

Tomasz Wi¶niewski w swej ksi±żce zatytułowanej "Bóżnice Białostocczyzny" tak opisał ten sztetl: "Największe skupisko domów i placów żydowskich znajdowało się wokół dwóch głównych rynków oraz wzdłuż pryncypialnej ulicy miasta, Bielskiej. Żydzi mieszkali także przy ul. Dubieńskiej, Brańskiej (tu mieszkał rabin) i Załońskiej. Główna dzielnica żydowska znajdowała się w ¶rodkowo-zachodniej czę¶ci miasta pomiędzy cerkwi± a ko¶ciołem (.....). Nad sam± rzeczk± do naszych czasów dochowała się stara ceglano-kamienna łaĽnia żydowska ze schyłku XVIII wieku. Pierwsza bóżnica w Boćkach istniała już u schyłku XVII wieku. W 1722 roku Żydzi z Bociek starali się o odrestaurowanie starej i budowę nowej bóżnicy. Dopiero w 1750 roku biskup Łucki udzielił odpowiedniego zezwolenia. Tuż przed II wojn± ¶wiatow± funkcjonowała w Boćkach główna murowana bóżnica, obok której był usytuowany drewniany budynek przyszkółka oraz dom rabina. Obie bóżnice uległy zniszczeniu podczas II wojny ¶wiatowej (.....). Główna bóżnica (istniało też kilka prywatnych domów modlitwy) znajdowała się w zachodniej czę¶ci miasta w pobliżu ul. Załońskiej (obecnie Antoniaka) i Dubieńskiej. Był to murowany obiekt wzniesiony w 1807 roku. Bóżnica miała dwie kondygnacje i kryta była typowym dachem polskim z dachówk±. W swoim wygl±dzie bóżnica boćkowska przypominała do złudzenia star± bóżnicę w Tykocinie. Główne wej¶cie prowadziło do Sali mężczyzn. Nad wej¶ciem był napis, za¶ szybki w oknach były kolorowe z rysunkiem Magen Dawid. Boczna przybudówka była dobudowana nieco póĽniej i prowadziła na niewielk± galeryjkę dla kobiet".

W Boćkach istniały dwa cmentarze żydowskie. Na pierwszym z nich najstarszy odnaleziony nagrobek pochodził z 1870 roku. Na terenie tej nekropolii, położonej za ko¶ciołem katolickim, w latach powojennych wybudowano dwa bloki mieszkalne. Pozostał jedynie niewielki wzgórek, gdzie znajduje się jeden nagrobek oraz miejsce na ognisko i szopa.

Drugi cmentarz - założony w końcu XIX wieku lub w pocz±tkach XX wieku - zlokalizowany jest poza miasteczkiem (jad±c w kierunku Siemiatycz w centrum Bociek należy skręcić w prawo). Zajmował on powierzchnię około dwóch hektarów. Obecnie bardzo trudno odnaleĽć jakiekolwiek ¶lady jego granic. Do dzi¶ nie zachowała się żadna macewa, przetrwało jedynie kilka betonowych fragmentów mogił. Cmentarz jest całkowicie rozkopany, widoczne s± ¶lady pl±drowania poszczególnych mogił. W bezpo¶rednim s±siedztwie - niewykluczone, że jeszcze na terenie cmentarnym - prowadzono prace ziemne z wykorzystaniem ciężkiego sprzętu. Obie nekropolie s± w stanie całkowitego zniszczenia. Płyty nagrobne z obu cmentarzy żydowskich zostały wykorzystane do utwardzenia drogi do Bielska.

Niektóre macewy znajduj± się... w murze miejscowego cmentarza katolickiego. Jak podaje jeden z mieszkańców Bociek: "na pocz±tku 1943 roku ludno¶ć Bociek zagoniono do wyrywania macew na cmentarzach żydowskich. Materiał gromadzono w pobliżu Domu Ludowego. Nagrobki były wykorzystywane jako materiał budowlany między innymi do remontu dróg. Po wojnie sytuacja nie zmieniła się, władzom komunistycznym nie przeszkadzało pochodzenie darmowego materiału budowlanego. Czę¶ć z płyt nagrobnych udało się ks. Michałowi Sokołowskiemu przemycić do remontowanego ogrodzenia cmentarnego". Macewy te znajduj± się tam do dzi¶. Być może w przyszło¶ci uda się z nich zbudować lapidarium. Płyty nagrobne można też odnaleĽć na skalniaku w centrum miejscowo¶ci oraz w piwnicy jednego z domów, gdzie wykorzystane zostały do prac budowlanych.

Innym reliktem żydowskiej przeszło¶ci Bociek jest mykwa, wzniesiona w pierwszej połowie XIX wieku. Niegdy¶ korzystali z niej nie tylko Żydzi, ale również chrze¶cijanie. Dzi¶ budynek znajduje się w prywatnych rękach i popada w ruinę.

tekst: Artur Cyruk
zdjęcia: Sławomir Dworakowski & Artur Cyruk

Kliknij tu, by obejrzeć archiwalne zdjęcia żydowskich mieszkańców Bociek
Czytaj też "Pinkas gminy żydowskiej w miasteczku Boćki z lat 1720-1817"