Na przestrzeni dziejów w Bochni istniały dwa cmentarze żydowskie. Najstarszy z nich powstał zapewne w XV w., w pobliżu uj¶cia potoku salinarnego Storynka do Babicy. Nekropolia ta została doszczętnie zniszczona po wygnaniu w 1605 r. Żydów z Bochni.

Przywilej "de non tolerandis Judaeis" został zniesiony w 1860 r., jednak większa grupa żydowskich osadników przybyła do Bochni dopiero trzy lata póĽniej, po strawieniu Wi¶nicza przez pożar. W ci±gu kolejnych kilku lat Żydzi z Bochni chowali swych zmarłych w Wi¶niczu. Ze względów sanitarnych władze miasta sprzeciwiały się przewożeniu zmarłych z Bochni do Wi¶nicza. Dopiero po epidemii cholery w 1872 r. gmina żydowska w Bochni zdecydowała się na założenie własnego cmentarza. Powstał on na wzgórzu Krzęczków, na gruncie zakupionym od Lejbla Hersteina, przy obecnej ul. Krzęczków 5. Cmentarz obwałowano, a póĽniej wzniesiono mur. W 1873 r. przy wej¶ciu zbudowany został dom przedpogrzebowy, w którym zamieszkał stróż oraz dokonywano rytualnej ablucji zwłok (hebr. tahara). Przez kolejne dziesięciolecia cmentarz służył jako miejsce pochówku dla wyznawców judaizmu z Bochni oraz okolicznych miejscowo¶ci, między innymi z Rzezawy, Mikluszowic, Dębiny, Gawłowa, Nieznanowic.

Podczas I wojny ¶wiatowej w obrębie cmentarza powstała kwatera - cmentarz wojenny nr 313 - w której pochowano żołnierzy pochodzenia żydowskiego: 19 austrowęgierskich z 80 pułku piechoty i 22 i 23 pułków strzelców oraz 1 żołnierza rosyjskiego.

Wiadomo, że w latach trzydziestych XX w. cmentarz był otoczony murem o wysoko¶ci 2 m. W domu przedpogrzebowym mieszkał dozorca i grabarz o imieniu Chaim. Mieszkaj±ca w pobliżu chrze¶cijańska rodzina Gaw±dów posiadała prawo do wykorzystywania trawy rosn±cej na cmentarzu. W lutym 1932 r. na cmentarzu został pochowany miejscowy rabin i cadyk Aszer Meir Halberstam syn Józefa Zeewa z Chrzanowa, wnuk cadyka Dawida z Chrzanowa i prawnuk słynnego cadyka Chaima Halberstama z dynastii chasydzkiej z Nowego S±cza. Po ¶mierci ojca w 1902 r. Aszer Meir Halberstam został duchowym przywódc± chasydów z Bochni.

W okresie II wojny ¶wiatowej cmentarz był miejscem licznych egzekucji. Według Komisji ds Badania Zbrodni Hitlerowskich, nazi¶ci rozstrzelali tu około 300 osób, przy czym dokładna liczba ofiar nie jest znana. Na cmentarzu hitlerowcy zabijali osoby pochodzenia żydowskiego, ujęte poza gettem lub ukrywaj±ce się w mie¶cie i jego okolicach. Jak wspomina Leon Gaw±d, na polecenie władz okupacyjnych rozebrano mur i wywieziono najcenniejsze pomniki.

Proces dewastacji trwał także po zakończeniu działań wojennych, jednak bocheński beit kwarot nie podzielił losu wielu innych żydowskich cmentarzy, niemal doszczętnie zniszczonych przez wandali. Było to możliwe dzięki wysiłkom między innymi urodzonego w Bochni nowojorskiego rabina Mendla Reichberga, przewodnicz±cego Amerykańskiego Stowarzyszenia na rzecz Ochrony Żydowskich Cmentarzy i Obiektów Historycznych w Polsce; Abuscha i Josefa Hirschów oraz mieszkańca Bochni Leona Gaw±da. Cmentarz został ponownie ogrodzony. Podniesiono przewrócone macewy, a w miejscu skradzionych nagrobków postawiono nowe, betonowe nagrobki. Przez wiele lat opiekunem cmentarza był Leon Gaw±d.

Obiekt należy do najlepiej utrzymanych cmentarzy żydowskich w Polsce. W jego obrębie zachowało się około 800 nagrobków. Najstarsza zidentyfikowana macewa pochodzi z 1873 r. Ostatni znany pogrzeb odbył się w 1945 r., pochowano wtedy Samuela Landwirtha, zmarłego tragicznie w dn. 15 czerwca 1945 r.

Po prawej stronie bramy znajduje się odrestaurowany nagrobek Aszera Meira Halberstama. Hebrajskie epitafium na jego macewie głosi: "Tu został pochowany wielki rabin, maż nieprzeciętny, ¶więty i nieskazitelny, nasz przełożony, nasz nauczyciel rabbi Aszer Majer, syn rabbiego Józefa Zewa błogosławionej pamięci sprawiedliwego Halberstama, wnuk rabina sprawiedliwego mistrza Chaima i uczonego Cwi błogosławionej pamięci bogobojnych, Przewodnicz±cy ¦więtej Kongregacji w Bochni i Galicji. Odszedł 8 adar 692 roku według skróconej daty. Niech jego dusza będzie wł±czona w wieniec wiecznego życia" (tłumaczenie: Iwona Zawidzka). Przed okolonym barierk± grobowcem cadyka Halberstama stoj± trzy wysokie, współczesne macewy. Spoczywaj± tu: Bracha Lea córka Dowa Berisza żona Aszera Meira Halberstama; Chaja córka Aszera Meira Halberstama, żona rabina Chaima Szymona Parnasa; Tejba córka Chaima Szymona Parnasa, wnuczka Aszera Meira Halberstama.

We wschodniej czę¶ci cmentarza znajduje się zbiorowa mogiła ofiar Zagłady. Po wojnie w tym miejscu wzniesiono lapidarium, do budowy którego wykorzystano fragmenty zniszczonych macew. Nieco dalej widoczna jest kwatera żołnierzy poległych podczas I wojny ¶wiatowej. W północno-zachodnim narożniku, w pewnym oddaleniu od innych grobów, pochowano zmarł± ¶mierci± samobójcz± Esterę Szechter. Na cmentarzu można odnaleĽć macewy wielu osób, zasłużonych dla rozwoju gminy żydowskiej w Bochni oraz samego miasta. Spoczywaj± tu miejscowi rabini, przedsiębiorcy, lekarze i adwokaci. Uwagę zwracaj± liczne współczesne pomniki, często symboliczne, po¶więcone ofiarom Zagłady. Oficjalnie cmentarz nie jest zamknięty dla celów grzebalnych.

W 1992 r. nakładem Muzeum im. St. Fischera w Bochni wydano ksi±żkę autorstwa Iwony Zawidzkiej, zatytułowan±: "Miejsce ¶więta dla wszystkich żyj±cych, czyli rzecz o cmentarzu żydowskim w Bochni". Publikacja zawiera informacje o historii żydowskiej nekropolii w Bochni, czę¶ciowy wykaz pochowanych osób oraz tłumaczenia wybranych inskrypcji nagrobnych. Ksi±żkę w cenie 2 zł można kupić u wydawcy.

Klucz do bramy cmentarnej udostępniaj± pracownicy Muzeum im. Stanisława Fischera w Bochni (tel. 14 612 24 26, 14 612 32 85, E-mail: [email protected]).

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Monika Węgrzyn-Przybyło
Bibliografia: I. Zawidzka Miejsce ¶więta dla wszystkich żyj±cych,
czyli rzecz o cmentarzu żydowskim w Bochni", Bochnia 1992
Polecamy odwiedzenie stron internetowych:
www.sztetl.org.pl
www.shabbat-goy.com
www. muzeum.bochnia.pl