Bielsko-Biała stanowi jedno miasto dopiero od 1951 r., kiedy to nast±piło administracyjne poł±czenie Bielska i Białej. Do tego czasu były to dwa s±siednie miasta - rozwijaj±ce się osobno, ale maj±ce także wiele ze sob± wspólnego.

Bielsko, starsze od Białej, w XIII w. powi±zane było ze szlakiem solnym, a następnie rozwinęło się dzięki sukiennictwu i handlowi wełn±. Pierwsza wzmianka o Żydach w Bielsku pochodzi z 1653 r. i mówi o osobie pochodzenia żydowskiego, która handlowała tam wódk± i pobierała myto. W 1713 r. Karol VI - Bielsko należało wówczas do monarchii austriackiej - wydał edykt tolerancyjny. Zezwalał on Żydom na osiedlanie się na tych terenach - po opłaceniu specjalnego podatku. Jednakże przeprowadzony w 1737 r. spis płatników podatku tolerancyjnego w Bielsku wykazał tylko jedn± osobę - Józefa Mojżesza.

W połowie XVIII w. Bielsko stało się ważnym o¶rodkiem handlu tekstyliami - zwłaszcza z terenami wschodnimi. Wówczas to do miasta zaczęła napływać ludno¶ć żydowska - głównie z Moraw i Dolnego ¦l±ska, w 1781 r. w mie¶cie zarejestrowanych było już 11 rodzin żydowskich. Dzięki Patentowi Tolerancyjnemu, wydanemu w 1781 r. przez cesarza Józefa II, Żydzi otrzymali gwarancję swobody wyznawania religii. Edykt nadał im także prawo wykonywania wolnych zawodów, mogli oni odt±d trudnić się ponadto rzemiosłem, zakładać fabryki i manufaktury. Znacz±cy był fakt, iż ten sam edykt zobowi±zał Żydów zamieszkuj±cych ¦l±sk Cieszyński do nauczenia się języka niemieckiego i używania go w sprawach nie dotycz±cych życia prywatnego i kwestii kultu. Kilka lat póĽniej Żydzi zostali dodatkowo zobowi±zani do przybrania niemieckich imion i nazwisk - był to pocz±tek asymilacji ludno¶ci żydowskiej zamieszkuj±c± Bielsko z pozostałymi mieszkańcami miasta.

Liczba żydowskich mieszkańców Bielska rosła systematycznie - w 1790 r. było ich 86, a w 1837 r. - 427. Była to już na tyle znacz±ca grupa, że rozpoczęła działania zmierzaj±ce do uniezależnienia się od cieszyńskiej gminy, pod któr± jak dot±d podlegała. W 1839 r. został otworzony w Bielsku pierwszy dom modlitwy. Ważny dla bielskich Żydów był również wydany w 1849 r. patent cesarski; przyznał on żydowskim zwi±zkom religijnym prawo samodzielnego zarz±dzania swymi sprawami. W tym samym roku bielscy Żydzi uzyskali zgodę na założenie własnego cmentarza i na odprawianie przez cieszyńskiego rabina nabożeństw religijnych w domu modlitwy w Bielsku. Trzy lata póĽniej ludno¶ć żydowska w Bielsku otrzymała prawo prowadzenia własnych ksi±g metrykalnych i została zwolniona z opłat na utrzymanie cieszyńskiego rabina. Wszystkie te fakty posłużyły jako argumenty "za" przy składaniu pro¶by przed Ministerstwem Kultu i O¶wiecenia w Wiedniu o zgodę na założenie Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Bielsku. Zgoda została wydana w 1864 r., a rok póĽniej Rz±d Krajowy w Opawie zatwierdził powstanie samodzielnej gminy.

Pierwszym prezesem Zarz±du, który stan±ł na czele nowopowstałej gminy, był Beniamin Holländer. Zarówno on, jak i jego następcy, piastowali ów urz±d przez wiele kolejnych lat; zapewniło to stabilizację i bardzo dobr± organizację w gminie. Za¶ pierwszym rabinem Bielska został powołany na to stanowisko w 1864 r. dr Lazar Frankfurter. Bielska gmina była prowadzona przez wielu postępowych rabinów. Jednak by zatrzymać w Bielsku także ortodoksyjnych Żydów, udostępniono im specjalny dom modlitwy i utrzymywano podrabina, który pełnił funkcje rabinackie tylko dla ortodoksyjnych członków gminy. W latach 1890-1928 funkcję t± pełnił Menachem Mendel Stern.

W 1879 r. Zarz±d gminy podj±ł decyzję o budowie synagogi dla bielskich Żydów. Jej budowa trwała w latach 1890-1891, a czuwał nad ni± architekt Karol Korn. Bielska synagoga reprezentowała styl mauretański i wzorowana była na ¶wi±tyni budapesztańskiej; w jej wnętrzu ustawiono organy (mie¶ciła się przy obecnej ul. Mickiewicza).

Bielska społeczno¶ć żydowska była niezwykle aktywna na każdym polu działalno¶ci. Utrzymywała bliskie i bardzo dobre stosunki z władzami gmin ewangelickich. Zakładała organizacje: akademickie - Jüdisch-akademische Ferialverbingung "Emunah", artystyczne - Jüdisch-literarischer Verein, samopomocowe - Israelitischer Hilfs und Krankenverein, charytatywne - Zwi±zek Pogrzebowy Chewra Kadisza. To w Bielsku w 1889 r. powstała pierwsza na terenie Austrii paramasońska organizacja Bielitz Humanitätsverin B'nei B'rith, czyli Loża Austrii. W 1914 r. został założony w Bielsku oddział Haszomer Hacair, który miał za zadanie przygotowywać młodzież do emigracji do Palestyny. Gmina prowadziła żydowsk± pięcioklasow± szkołę powszechn±, przedszkole, Zakład Nauk Judaistycznych i Języka Hebrajskiego, bibliotekę im. Samuela Halbersteina, wydawała własn± prasę. Na polu gospodarczym ludno¶ć żydowska także była bardzo aktywna. Żydzi zaczęli zakładać pierwsze fabryki już w latach 30-tych XIX w.; posiadali m.in. 3 fabryki sukna i farbiarnię. W dwudziestoleciu międzywojennym 49,1% bielskich Żydów wykonywało wolny zawód lub było wła¶cicielem zakładu produkcyjnego, 23,2% było pracownikami umysłowymi, a 12,4% robotnikami. W życiu politycznym Bielska Żydzi zaznaczyli swój udział posiadaj±c przez wiele lat swych przedstawicieli w Radzie Miejskiej.

W parze z aktywno¶ci± w życiu codziennym szedł wzrost liczby ludno¶ci pochodzenia żydowskiego, która zamieszkiwała Bielsko. W 1880 r. było to 1660 osób (stanowiło to 12,7% ogółu mieszkańców), w 1890 r. - 2460 (14,8%), w 1910 r. - 3024 (16,3%), w 1921 r. - 3982 (20,1%), w 1928 r. - 4520 (19,9%), a w roku wybuchu II wojny ¶wiatowej liczba ta przekroczyła 5 tys. osób.

Biała, s±siednia miejscowo¶ć Bielska, rozwijała się jako osada rzemie¶lniczo-rolnicza. Pierwsza wzmianka o ludno¶ci żydowskiej w Białej pochodzi z 1697 r. i jest niezwykle oryginalna. Mianowicie wzmiank± t± jest zeznanie beskidzkiego zbójnika Mateusza Klimczaka, który zeznał, iż zrabowane przedmioty sprzedawał "Żydowi nad Biał±". Następna informacja o Żydach w Białej jest datowana na 1715 r. i mówi o Jakubie Lazarowiczu, dzierżawi±cym browary w Białej i Lipniku. Do 1723 r. mieszkały tu 2 lub 3 rodziny żydowskie, trudni±ce się głównie dzierżaw± browarów i szynków.

W połowie XVIII w. na 500 mieszkańców Białej - 100 było pochodzenia żydowskiego. Ludno¶ć ta posiadała s±d żydowski, bożnicę, cmentarz, stałego rabina, a także własn± gminę, która zajmowała się kwestiami religijnymi i finansowymi. Jednak w 1765 r. s±d asesorski zarz±dził wypędzenie Żydów z Białej i zakazał im powrotu. Decyzja ta miała swe korzenie w konflikcie między władzami miasta, które sprowadzały doń Żydów maj±c z tego zysk a mieszczanami Białej, którym polityka ta nie odpowiadała.

Żydzi do Białej powrócili już w 1805 r. - wówczas jeszcze nielegalnie (zakaz osiedlania przetrwał do 1848 r.). Ich liczba stopniowo rosła - aż do 270 osób w 1870 r. W pobliskim Lipniku w 1849 r. został założony cmentarz, a w 1872 r. bialskim Żydom udało się wydzielić z o¶więcimskiej gminy własn± Gminę Wyznaniow± Lipnik - Biała. Własn± synagogę, której budowę nadzorował Karol Korn, otrzymali w 1889 r. (mie¶ciła się przy obecnej ul. Krakowskiej).

W okresie przedwojennym - w 1938 r. - liczba mieszkańców pochodzenia żydowskiego w Białej wyniosła 3943 osoby.

Podczas drugiej wojny ¶wiatowej Żydzi z Bielska i Białej zostali wysiedleni do Białej, w okolice między cmentarzem a synagog±; w 1940 r. niemieckie władze okupacyjne utworzyły w tym miejscu getto. Jego stopniowa likwidacja i wywożenie jego mieszkańców do KL Auschwitz-Birkenau miała miejsce w latach 1942-1943. 13 wrze¶nia 1939 r. Niemcy zniszczyli synagogę w Bielsku - ocalały tylko fundamenty i czę¶ć piwniczna. Dzień póĽniej hitlerowcy spalili także bialsk± ¶wi±tynię.

Warto też zapoznać się z lektur± wydanej w 2002 roku monografii autorstwa Jacka Proszyka, zatytułowanej "Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej". Ksi±żka obszernie opisuje dzieje żydowskich cmentarzy w tym mie¶cie, zwyczaje pogrzebowe, inskrypcje nagrobne. Jest to jedna z najlepszych polskich ksi±żek po¶więconych żydowskim nekropoliom.