Cmentarz żydowski w Aleksandrowie Łódzkim powstał prawdopodobnie około 1822 r., w okresie konstytuowania się miejscowego dozoru bóżniczego. Cmentarz założono na północno-zachodnim skraju miasta, przy obecnej ul. Górnej.

Można zakładać, że przez ponad 100 lat funkcjonowania na cmentarzu pochowano nie mniej niż kilka tysięcy osób. W 1870 r. złożono na nim ciało Henocha Henicha ha-Kohena Lewina - rabina w Aleksandrowie Łódzkim i Nowym Dworze Mazowieckim, od 1866 r. cadyka dynastii chasydzkiej z Góry Kalwarii. Od 1894 r. na cmentarzu chowano cadyków z dynastii aleksandrowskiej: Jechiela Dancygiera, Jerachmiela Izraela Icchaka Dancygiera, Szmuela Ci Dancygiera oraz Becalela Jaira. Groby cadyków stały się celem pielgrzymek wyznawców judaizmu.

Wiadomo, że przed 1939 r. na cmentarzu znajdował się budynek, służ±cy jako stróżówka lub dom przedpogrzebowy.

W dn. 14 wrze¶nia 1939 r. na cmentarzu Niemcy rozstrzelali 26 Żydów i 5 Polaków.

W okresie drugiej wojny ¶wiatowej na rozkaz Niemców czę¶ć macew wyrwano i wykorzystano jako materiał do utwardzania dróg. Stopniowa dewastacja miała miejsce także w okresie powojennym.

Obecnie cmentarz zajmuje działkę w kształcie zbliżonym do litery L i powierzchni 7761 m kw. Cmentarz otacza współczesne ogrodzenie z betonowych elementów prefabrykowanych. W 2014 r. od strony ul. Górnej i ul. W±skiej rozpoczęto budowę wysokiej, ceglanej bramy oraz ogrodzenia w formie stalowego płotu.

Na prawo od wej¶cia znajduje się współczesny, w pełni zabudowany ohel, w którym pochowany jest zmarły w dn. 21 marca 1870 r. (18 adar II 5630 r.) Henoch Henich syn Pinchasa ha-Kohen Lewin - rabin w Aleksandrowie Łódzkim i Nowym Dworze Mazowieckim, uczeń m. in. Jakowa Arie Gutermana z Radzymina, Jakowa Horowica z Lublina, Icchaka Meira Altera z Góry Kalwarii, od 1866 r. cadyk dynastii z Góry Kalwarii. Na wprost ohelu stoi odnowiona macewa jego córki Chaji Cipory.

Przy ogrodzeniu od strony północnej znajduje się powojenny, otoczony betonowym murkiem grób osób zabitych we wrze¶niu 1939 r. Na tablicy pami±tkowej wyryto napis w języku polskim: "Cze¶ć pamięci pomordowanych przez faszystów hitlerowskich w dniu 14 wrze¶nia 1939 r.".

Centralny punkt cmentarz stanowi całkowicie zabudowany ohel o przybliżonych wymiarach podstawy 5 x 8 m i wysoko¶ci około 2 m. W ¶cianę zachodni± wmurowano 4 macewy z epitafiami w języku hebrajskim.

Pochowani s± tu cadycy z Aleksandrowa Łódzkiego:
- zmarły w dn. 21 stycznia 1894 r. (14 szwat 5654 r.) Jechiel syn Szragi Fajwla Dancygier. Jechiel Danziger był synem założyciela dynastii, przeniósł jej siedzibę do Aleksandrowa. Nauki pobierał u Mendla z Warki oraz Dowa Berisza z Białej Rawskiej. Epiatifium na jego grobie głosi: "Kamień ten to stela grobu czcigodnego oto tego naszego nauczyciela, pana i mistrza Jechiela, syna pana, gaona sprawiedliwego, naszego nauczyciela, pana i mistrza Szragi Fajwla, pamięć ich błogosławiona w życiu przyszłym. Niech dusza jego zwi±zana będzie w węzełku życia. Zmarł 14 szwat i pogrzebany 15 szwat 654 roku. Nie możemy wychwalać go, bo tak rozstrzygn±ł w swoim testamencie ¶więtym, aby nie wychwalać go wcale w jego randze",
- zmarły w dn. 10 stycznia 1910 r. (29 szwat 5670 r.) Jerachmiel Izrael Icchak syn Jechiela Dancygier z Aleksandrowa, najbardziej znany cadyk dynastii aleksandrowskiej, uczeń Menachema Mendla z Warki, współautor księgi Jiszmach Izrael,
- zmarły w dn. 9 paĽdziernika 1923 r. (29 tiszri 5684 r.) Szmuel Cwi syn Jechiela Dancygier z Aleksandrowa, autor księgi Tiferet Szmuel,
- zmarły 12 marca 1924 r. (25 adar 5694 r.) Becalel Jair syn Jechiela Dancygier, cadyk w Łodzi, współtwórca dzieła Jiszmach Izrael.

Według szacunkowych danych, w obrębie cmentarza znajduje się około 150 nagrobków w różnym stanie zachowania. Jedynie nieliczne macewy można uznać za całe i stoj±ce w miejscu wła¶ciwego pochówku. Z tyłu ohelu złożono kilkadziesi±t macew, wydobytych z ulic w Aleksandrowie Łódzkim. Przewrócone i w większo¶ci połamane nagrobki oraz betonowe obmurowania zniszczonych grobów można znaleĽć w różnych czę¶ciach cmentarza (szczególnie w sektorze zachodnim). Poż±dane byłoby wykonanie inwentaryzacji macew oraz ich konserwacja.

Groby cadyków s± okresowo odwiedzane przez pielgrzymów - głównie członków chasydzkiej wspólnoty Aleksander. W 2010 r., podczas setnego jorcajtu Jerachmiela Izraela Icchaka Dancygiera w modlitwach uczestniczyło około 200 osób z różnych krajów.

Istotnym problemem jest za¶miecenie cmentarza oraz antysemickie grafitti na ogrodzeniu i niektórych macewach.

Działka cmentarna jest własno¶ci± Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi. Informację o miejscu przechowywania klucza do bramy cmentarza można otrzymać pod numerem telefonu: 886 610 876.

tekst: K. Bielawski
Tłumaczenie epitafium: M. Wodziński, Groby cadyków w Polsce, Wrocław 1998
Polecamy odwiedzenie portalu Wirtualny Sztetl
Kliknij tu, by obejrzeć program: "Miejsca chasydzkie - Aleksandrów koło Łodzi"