Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
ZAMOŚĆ    
Wybitny znawca polskich judaików, prof. Andrzej Trzciński w swym przewodniku "Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie" tak opisuje historię żydowskiego osadnictwa w Zamościu: "Według przywileju lokacyjnego Żydzi początkowo nie mogli tu mieszkać, lecz już w 1588 roku Zamoyski zezwolił na osiedlenie się Żydów sefardyjskich, sprowadzonych ze Lwowa, a później z Turcji, Włoch i Holandii. Na początku XVII wieku istniała już ulica Żydowska (obecnie Zamenhoffa), przy niej synagoga, szkoła, łaźnia, szpital, a poza miastem kirkut. Dzielnica żydowska powstała na wyznaczonym przez Zamoyskiego obszarze - wokół rynku mniejszego, zwanego Solnym. W 1657 roku stało tam dziewiętnaście domów żydowskich. Żydzi sefardyjscy nie zabawili długo w Zamościu. Wyparci zostali zapewne przez żywioł miejscowych Żydów aszkenazyjskich, którzy liczebnie i ekonomicznie poczęli przeważać już w połowie XVII wieku".

Warto wiedzieć, że Zamość był silnym ośrodkiem Haskali, czyli żydowskiego Oświecenia. Nurt ten głosił postulaty między innymi objęcia Żydów świeckim i nowoczesnym nauczaniem, emancypacji, pewnych zmian w zakresie kultury, kształtowania postaw obywatelskich.

Z Zamościa pochodził Icchak Lejbusz Perec, prozaik i poeta, jeden z czołowych twórców literatury jidysz, autor między innymi "Bekante Bioder", "Chasidisz", Folkstimliche geszichten", "Churban bejt cadik". W Zamościu mieszkał też poeta pochodzenia żydowskiego Bolesław Leśmian. Innym - dziś już mniej popularnym - Żydem zamojskim była znana działaczka lewicowa Róża Luksemburg, córka miejscowego kupca Eliasza, współzałożycielka partii "Socjaldemokracja Królestwa Polskiego" oraz "Związku Spartakusa".

Podobnie jak w innych polskich miastach, także w Zamościu ludność pochodzenia żydowskiego była stosunkowo liczna. W 1857 roku żyło tu 2.490 osób wyznania mojżeszowego, co stanowiło 61,2% wszystkich mieszkańców. Przed wybuchem II wojny światowej w mieście przebywało dwanaście tysięcy Żydów (45,4% całej populacji). Wielu z nich zbiegło na wschód przed wkroczeniem wojsk niemieckich. Większość z tych, którzy pozostali, znalazła śmierć w zamojskim getcie i obozie w Bełżcu.

Do dziś zachowała się część dawnej dzielnicy żydowskiej. Przy Placu Solnym znajdziemy jeszcze kamienice, będące przed wojną własnością Żydów. U zbiegu ul. Zamenhoffa oraz ul. Bazyliańskiej wznosi się gmach synagogi, zbudowanej w latach 1610 - 1618. Jak podaje na swej stronie internetowej Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, zamojska synagoga "została wzniesiona w początkach XVII wieku w stylu późnorenesansowym. Pierwotnie składała się z jednego budynku, wzniesionego na planie kwadratu. W połowie XVII wieku od strony południowej i północnej dobudowano niskie babińce (pomieszczenia dla kobiet, które chcą brać udział w modlitwach). Główny budynek wieńczy attyka, za którą ukryty jest dach (tzw. dach pogrążony). Sklepienia synagogi (zarówno sali głównej jak i babińców) zdobi dekoracja sztukatorska, bliska dekoracjom na sklepieniu nawy głównej zamojskiej kolegiaty. Oba budynki dekorowano niemal w tym samym czasie i w obu zastosowano ten sam typ dekoracji sklepień, zwany kalisko-lubelskim. We wschodniej ścianie Sali głównej znajduje się kamienna wnęka mieszcząca zwoje Tory (Aron haKodesz); jej bogate obramowanie wykonane zostało w pierwszej połowie XVII wieku. Synagoga wyremontowana została w latach 1967-72. Od tamtego czasu w budynku nie przeprowadzono żadnych poważniejszych prac renowacyjnych. Wspólnie z władzami lokalnymi, Ziomkostwem Żydów Zamojskich oraz lokalnymi organizacjami pozarządowymi, chcemy po renowacji stworzyć w zamojskiej synagodze centrum, w którym znajdą miejsce inicjatywy lokalne, szczególnie te związane z kulturą i dziedzictwem regionu. W synagodze powstanie także Muzeum Żydów Zamościa i Okolic, które prezentować będzie historię przenikania i wzajemnego wzbogacania się kultur żydowskiej i polskiej na terenie Zamojszczyzny; przybliżać będzie sylwetki Żydów, którzy współtworzyli intelektualne, religijne i kulturowe oblicze tego regionu".

Zamość - synagoga
Zamość - cmentarz żydowski
lapidarium na cmentarzu żydowskim w Zamościu
Pomnik
macewy wmurowane w ściany lapidarium
szczątki macew

W kamienicy zajętej obecnie przez Dom Wycieczkowy, mieszkał niegdyś szames, czyli zatrudniona przez gminę żydowską osoba odpowiedzialna między innymi za utrzymanie porządku w synagodze, wzywanie na modły, przypominanie o nadchodzącym szabasie czy odprowadzanie dzieci do chederu. Później powstał tu dom kahalny, mieszczący cheder, czyli szkołę elementarną dla chłopców.

W domu przy ul. Zamenhoffa 3, mieszczącej obecnie klub muzyczny, była mykwa, czyli rytualna łaźnia. Kąpiel w mykwie obowiązywała między innymi osoby przechodzące na judaizm, kobiety po menstruacji lub połogu, mężczyzn przed niektórymi świętami.

Innym śladem żydowskiego Zamościa są jatki, wybudowane w początku XX wieku. Ten charakterystyczny budynek jest dziś wykorzystywany do celów handlowych.

W historii Zamościa były dwa cmentarze żydowskie. Według różnych źródeł pierwszy z nich - zlokalizowany przy obecnej ul. Partyzantów - powstał pod koniec XVI lub na początku XVII wieku. Drugi cmentarz żydowski w Zamościu został założony w 1906 roku. Obie nekropolie zostały zniszczone przez nazistów podczas II wojny światowej. W latach powojennych na terenie "nowego" cmentarza przy ul. Prostej z zachowanych macew wzniesiono lapidarium, zwieńczone "tablicami mojżeszowymi" z wyrytym przykazaniem "Nie zabijaj".

Więcej informacji o historii Żydów w Zamościu znajdziesz na witrynach internetowych:
We Remember Jewish Zamość!
www.zamosc-jews.org
The Jewish Community of Zamosc
Księga Pamięci Zamościa

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Jacques Lahitte
zdjęcie synagogi: Andrzej Szulczyński

Jeśli chcesz wesprzeć remont synagogi w Zamościu, możesz dokonać wpłaty na konto Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego: 23 1030 1508 0000 0005 0294 3006 , z dopiskiem - "Synagoga w Zamościu".

Zamość - lapidarium na cmentarzu żydowskim
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas