Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
SZCZECIN
     

W 1816 r. - w związku ze zmianami statusu prawnego Żydów w Królestwie Pruskim i związanym z tym napływem ludności żydowskiej do Szczecina - został zakupiony grunt z przeznaczeniem na cmentarz, położony przy Bethanienstrasse (obecnie ul. Ojca Beyzyma) i Henriettenstrasse (obecna ul. M Gorkiego). W kolejnych latach cmentarz był sukcesywnie powiększany i w 1919 r. zajmował działkę w kształcie litery L, o powierzchni około 21 000 m kw. Cmentarz był otoczony ceglanym murem. W jego obrębie znajdowała okazał dom przedpogrzebowy, wybudowany w latach 1899-1901 według projektu architekta Zimmermana, budynek gospodarczy oraz budynek administracji.

10 listopada 1938 r., podczas "Nocy Kryształowej" nazistowscy bojówkarze częściowo zdewastowali cmentarz i podpalili dom przedpogrzebowy. Pomimo zniszczeń, cmentarz przetrwał drugą wojnę światową w relatywnie dobrym stanie. W Żydowskim Instytucie Historycznym zachował się powojenny opis nekropolii, sporządzony w dniu 25 kwietnia 1947 r. przez inż. Gildenmana (pisownia oryginalna): "Cmentarz żydowski m. Szczecina położony jest w centrum miasta, na skrzyżowaniu ul. Ks. Piotra Skargi i Leszczyńskiego. Obejmuje on obszar 10 hk ziemi i ogrodzony jest parkanem. Cmentarz jest dobrze utrzymany , ma wiele zieleńców i podzielony jest na dzielnice; wzdłuż każdej alei posadzone są strzyżone tuje. Pośrodku cmentarza znajduje się Tahare Sztib (dom przedpogrzebowy - przyp. KB) w podziemiu, nad tym plac przeznaczony do odprawiania modłów i wygłaszania przemówień. Obok tego placu znajduje się b. kancelaria cmentarza, bardzo zniszczona i prawie zupełnie wyszabrowana. Najstarsze pomniki znajdujące się na tym cmentarzu, które dotychczas udało się nam odnaleźć pochodzą z 1820 roku, ostatni zaś pomnik wystawiony został w roku 1942, nie licząc naturalnie dzielnicy, gdzie znajdują się pomniki z roku 1946-47. Pomniki są przeważnie z marmuru, polerowanego granitu i bazaltu; napisy przeważnie w języku niemieckim, prócz jednej dzielnicy, gdzie napisy są wyryte w języku żydowskim, na odwrocie zaś tych pomników napisy w języku niemieckim. Osobną dzielnicę tworzą pomniku ustawione półkolem na placu, wysadzanym świerkami i tujami; są to groby Żydów poległych w czasie pierwszej wojny światowej. Niedaleko kancelarii cmentarza znajduje się grób rodziny Kesslingów (.....). Wschodnia część cmentarza, wprost od wejścia stanowi zapewne miejsce wiecznego spoczynku zamożniejszej części ludności; znajdują się tam bowiem groby rodzinne i artystycznie wykonane pomniki z marmuru i polerowanego granitu".

Koniec lat czterdziestych to okres masowej repatriacji ludności żydowskiej z terenów ZSRR na Ziemie Odzyskane. W tym czasie na Pomorze Zachodnie przybyło ponad 25 tysięcy Żydów. Wielu z nich osiadło w Szczecinie, w rejonie Dworca Niebuszowo, na Pogodnie i w Śródmieściu. Szczecin dla dużej części Żydów był punktem etapowym w drodze do krajów Europy Zachodniej i Izraela. Szczególnie liczne migracje miały miejsce pod koniec lat czterdziestych, w latach 1956 - 57 oraz po "wydarzeniach marcowych" z 1968 roku.

W czasach PRL władze miasta dążyły do zamknięcia cmentarza żydowskiegi i kierowania pochówków osób wyznania mojżeszowego na Cmentarz Centralny przy ul. Ku Słońcu, nie wyznaczając jednak wydzielonej kwatery. Teren nekropolii przy ul. Ojca Beyzyma w lipcu 1946 r. oddano pod opiekę lokalnej gminie żydowskiej, jednak bez prawa pochówków. Zakaz ten był jednak łamany. Spór o funkcje grzebalne ciągnął się przez lata i znalazł się swój finał dopiero w 1962 r., kiedy Miejska Rada Narodowa ostatecznie zamknęła cmentarz. W maju 1962 r. przy ul. Ojca Beyzyma odbył się ostatni pogrzeb. Dla Żydów Szczecina i okolic przeznaczono kwaterę numer 62 na Cmentarzu Centralnym.

na terenie cmentarza żydowskiego wzniesiono pomnik na terenie cmentarza żydowskiego wzniesiono pomnik Na tablicach umieszczono napisy w języku polskim i hebrajskim:
foto: Arkadiusz Bis foto: Arkadiusz Bis foto: Arkadiusz Bis foto: Arkadiusz Bis
Lapidarium tworzą ocalałe macewy można jeszcze czasem odczytać fragmenty inskrypcji
foto: Arkadiusz Bis foto: Arkadiusz Bis foto: Arkadiusz Bis foto: Arkadiusz Bis

Na terenie "starego cmentarza" utworzono park miejski. W 1982 r. na mocy ugody pomiędzy Urzędem ds. Wyznań oraz Związkiem Religijnego Wyznania Mojżeszowego, dokonano ekshumacji szczątków niektórych osób i przeniesienia ich na Cmentarz Centralny. W 1988 r. na skraju cmentarza, w narożniku u zbiegu ul. Jacka Soplicy i Maksyma Gorkiego wzniesiono pomnik przypominający kształtem piramidę schodkową, zaprojektowany przez mgr Zbigniewa Abrahamowicza. Do budowy pomnika wykorzystano niektóre zachowane macewy, między innymi nagrobki Henrietty Lipsfelder, Siegmunda Lowenthala, Itel córki Eliezera Lipmana. Na tabliczkach przed pomnikiem wyryto napisy w języku polskim i hebrajskim: "Tu znajdował się cmentarz żydowski od 1821 do 1962 r.".

W latach dziewięćdziesiątych dziennikarz "Głosu Szczecińskiego" tak opisywał losy szczecińskiego beit olam: "Wiadomość o decyzji władz miasta rozzuchwaliła hieny cmentarne. Zaczęła się dewastacja i profanacja nekropolii. Cmentarz stał się miejscem libacji półświatka i bandyckich porachunków. I to jest największy grzech ówczesnych władz miasta i radnych, którzy swoim głosowaniem jej poparli. Właśnie to, że zamykając cmentarz nie pomyślano, że jest to cenny zabytek kultury, rzadki okaz zachowanej w stanie niezniszczonym do lat sześćdziesiątych nekropolii wyznania mojżeszowego".

Część nagrobków została wykorzystana do prac budowlanych na terenie miasta. W ostatnich latach fragmenty macew odnaleziono w kamiennym obramowaniu piaskownicy na Placu Teatralnym oraz w murku przy ul. Dworcowej.

Szczecin - macewa w piaskownicy przy Placu Teatralnym Szczecin - macewa w piaskownicy przy Placu Teatralnym Szczecin - macewa w piaskownicy przy Placu Teatralnym Szczecin, Ul. Dworcowa - macewa wykorzystana do budowy murku
foto: Karolina Freino foto: Karolina Freino foto: Karolina Freino foto: Karolina Freino
Kilkadziesiąt płyt nagrobnych składowanych jest na Cmentarzu Centralnym, przy ogrodzeniu po lewej stronie bramy głównej. Są to macewy stojące niegdyś na grobach: Alberta Ungera (zm. w 1928 r.), Berthy Unger z d. Rotholz (zm. w 1932 r.), Adolfa Walda (zm. w 1928 r.), Berthy Wald z d. Salomon (zm. 1935 r.), Davida Jassmanna (zm. w 1927 r.), Selmy Jassmann z d. Oppenheim (zm. w 1937 r.), Flory Busch z d. Rosenthal (zm. w 1935 r.), Henrietty [...] z d. Ham[...], Martina Beermanna, Franziski Beermann z d. Oppe[...] (zm. w 1930 r.), Josepha Meyera (zm. w 1936 r.), Jenny Landes z d. Soems (zm. w 1922 r.), Louisa Landesa (zm. w 1927 r.), Gustava Hirscha (zm. w 1932 r.), Anny Manasse z d. Lichtheim (zm. w 1887 r.), [...] Salomona (zm. w 1876 r.), Clary Fischel z d. [...]alinger (zm. 1920 r.), Heleny Markus, Simona Godlstroma (zm. w 1934 r.), H[...} Aron z d. Wolff (zm. 1868 r.).
Szczecin - macewy na Cmentarzu Centralnym Szczecin - macewy na Cmentarzu Centralnym Szczecin - macewy na Cmentarzu Centralnym Szczecin - macewy na Cmentarzu Centralnym
foto: Ewa Grossman foto: Ewa Grossman foto: Ewa Grossman foto: Ewa Grossman
Szczecin - macewy na Cmentarzu Centralnym Szczecin - macewy na Cmentarzu Centralnym Szczecin - macewy na Cmentarzu Centralnym Szczecin - macewy na Cmentarzu Centralnym
foto: Ewa Grossman foto: Ewa Grossman foto: Ewa Grossman foto: Ewa Grossman

Przy ul. Ojca Beyzyma 17 zachował się parterowy budynek z cegły, służący w przeszłości jako biuro cmentarza. Dziś mieści się w nim oddział Towarzystwa Opieki nad Zwierzętami. Teren cmentarza jest wykorzystywany jako miejsce spacerów i wyprowadzania psów. Od strony ul. Stanisława Leszczyńskiego urządzono boisko do piłki nożnej.

Obecnie pochówki Żydów ze Szczecina odbywają się w kwaterze numer 62, zlokalizowanej przy bramie V, przy czym niektóre osoby pochodzenia żydowskiego chowane są także w innych częściach Cmentarza Centralnego. W kwaterze o przybliżonej powierzchni 0,25 ha znajduje się około 250 grobów. Spoczywają tu także osoby, których szczątki ekshumowano z cmentarza przy ul. Beyzyma, między innymi: Mayer Sztański (zm. w 1946 r.), Ezra Miller (zm. w 1949 r.), Josef Wagner (zm. w 1952 r.), Estera Horowitz (zm. w 1952 r.), Jankiel Rotenberg (zm. w 1953 r.), Helena Amsterdamer (zm. w 1954 r.), Luba Cytrynowicz (zm. w 1954 r.), Wolf Sobol (zm. w 1955 r.), Beila Welszer (zm. w 1957 r.). Większość nagrobków ma formę skrzyniową, z poziomą lub pionową tablicą epitafijną. Na ich tle wyróżnia się nagrobek Fejgi Kreindli Einhorn (zm. w 1963 r.), w formie sarkofagu o wysokości około 1,5 m. Inskrypcje sporządzane są w językach: hebrajskim, jidysz i polskim, często w połączeniu słów z 2 lub 3 wyżej wymienionych języków. Na nagrobkach z ostatnich dekad wyraźna jest dominacja języka polskiego, a nawiązaniem do tradycji jest pozostawienie jedynie hebrajskich liter Pe Nun, stanowiących abrewiaturę skrótu "Po nikbar" (hebr. "Tu pochowany"). W odróżnieniu od dominujących jeszcze do czasów przedwojennych rozbudowanych epitafiów z częścią laudacyjną, inskrypcje są z reguły krótkie, ograniczają się najczęściej do imienia i nazwiska zmarłego, imion jego rodziców oraz dat urodzenia i zgonu. Zdarzają się też informacje o wykonywanym zawodzie lub pełnionej funkcji. Żydzi mieszkający dziś w Szczecinie to z reguły osoby - lub ich potomkowie - które osiadły tu po 1945 r. w wyniku repatriacji z ZSRR lub migracji z miejscowości we wschodnich częściach Polski. Dlatego też w treści epitafiów dość często zaznaczane jest miejsce urodzenia lub zamieszkania przed wojną, m. in.: Bełchatów, Ceranów, Dzisna, Grójec, Jędrzejów, Kosów (Kosowo?), Krasnystaw, Krzemieniec, Lachowicze, Lublin, Lwów, Odessa, Sanok, Serock, Sterdyń, Suwałki, Tyśmieniczany, Warszawa, Wieruszów, Wyszków, Zamość, Zdołbunów. Z bogatego zbioru symboli charakterystycznych dla żydowskiej sztuki sepulkralnej na nagrobkach występują przede wszystkim Gwiazdy Dawida, znacznie rzadziej dłonie w geście błogosławienia, księgi, ptaki, złamane kwiaty. Nawiązaniem do wykonywanego za życia zawodu jest płaskorzeźba liry, wyryta na nagrobku Ireny Dołgow-Ciring - skrzypaczki i nauczycielki. Na niektórych nagrobkach - między innymi: Ity Holcchaker (zm. w 1958 r.), Jakuba Salzmana (zm. w 1985 r.) - umieszczono fotografie zmarłych.

W kwaterze 62 pochowano wiele osób, które zasłużyły się dla społeczności żydowskiej oraz miasta, między innymi: Łuwisza Kopiejkę i Szmula Szustera - przewodniczących Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Szczecinie, Szlomę Brzozę - przewodniczącego Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Szczecinie, Szejnę Lew - dyrektor Szkoły Podstawowej im. I. L. Pereca, Irenę Dołgow-Ciring - pedagoga i muzyka, Edwarda Hausknechta - dziekana Rady Adwokackiej w Szczecinie.

Kwatera jest utrzymana we wzorowym stanie. Problemem są gnieżdżące się w koronach drzew ptaki, których odchody zanieczyszczają nagrobki. Po ponad 50 latach funkcjonowania powierzchnia kwatery jest niemal całkowicie zapełniona, w nieodległej przyszłości Gmina Wyznaniowa Żydowska w Szczecinie będzie zmuszona do organizacji nowego miejsca pochówku.

Spis osób pochowanych w kwaterze żydowskiej na Cmentarzu Centralnym jest dostępny na stronie www.kirkuty.xip.pl/szczecin_jewish_cemetery.pdf.

tekst: K. Bielawski
Zapraszamy też do odwiedzenia stron:
Wirtualny Sztetl
Portal Miłośników Dawnego Szczecina
Murki i piaskownice
oraz do lektury opracowania J. Mieczkowskiego Z dziejów Żydów na Pomorzu Zachodnim

Kwatera żydowska na Cmentarzu Centralnym
Kwatera żydowska na Cmentarzu Centralnym w obiektywie Mirosława Wiślickiego
foto: Mirosław Wiślicki
Groby w kwaterze żydowskiej na Cmentarzu Centralnym Groby w kwaterze żydowskiej na Cmentarzu Centralnym Groby w kwaterze żydowskiej na Cmentarzu Centralnym Groby w kwaterze żydowskiej na Cmentarzu Centralnym
foto: Arkadiusz Bis foto: Arkadiusz Bis foto: Arkadiusz Bis foto: Arkadiusz Bis
Groby w kwaterze żydowskiej na Cmentarzu Centralnym Groby w kwaterze żydowskiej na Cmentarzu Centralnym Groby w kwaterze żydowskiej na Cmentarzu Centralnym Groby w kwaterze żydowskiej na Cmentarzu Centralnym
foto: Yoram Biberman foto: Yoram Biberman foto: Yoram Biberman foto: Yoram Biberman
Groby w kwaterze żydowskiej na Cmentarzu Centralnym Groby w kwaterze żydowskiej na Cmentarzu Centralnym Groby w kwaterze żydowskiej na Cmentarzu Centralnym Groby w kwaterze żydowskiej na Cmentarzu Centralnym
foto: Yoram Biberman foto: Yoram Biberman foto: Yoram Biberman foto: Yoram Biberman
Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach ze Szczecina i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętają ten cmentarz z okresu przed II wojną światową.
Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas