Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
MSZCZONÓW
   

Mszczonów (w języku jidysz - Amszynow) to miasto, w którym w 1921 roku żyło około pięciu tysięcy mieszkańców, z czego około 43 procent stanowili Żydzi. Funkcjonowały tu synagogi, mykwy, chedery i jesziwa, a Jakub Dawid założył lokalną dynastię cadyków.

Jan Józefecki w swym artykule opublikowanym w "Roczniku Mazowieckim", tak wyjaśnia genezę legalizacji osadnictwa żydowskiego we Mszczonowie: "Miasto Mszczonów, mimo, że od XV wieku było siedzibą powiatu, w połowie XVIII wieku w wyniku wojen i klęsk żywiołowych doszło do tak katastrofalnego stanu, że miało trudności z płaceniem podatków i nie mogło sprostać powinnościom feudalnym. Wtedy też ogół mieszkańców wyznań chrześcijańskich postanowił przyjąć do obywatelstwa miejskiego zamieszkałych w Mszczonowie Żydów i dopuścić ich do praw miejskich w zamian za ich partycypację w obowiązkach i ciężarach, jakie ponosili mieszczanie".

Mapa okolic Mszczonowa z 1937 roku.
Mapa okolic Mszczonowa z 1937 roku. (źródło: Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego)

W Archiwum Głównym Akt Dawnych zachował się tekst układu zawartego przez mieszczan i Żydów we Mszczonowie w dniu 14 XII 1778 roku: "A naprzód sławetny magistrat z swoją radą, ławnikami i pospólstwem widząc znaczne Żydów do miasta Mszczonowa zgromadzenie i onych przystojne już wielkim kosztem w tymże mieście Mszczonowie zabudowanie oraz od lat kilkudziesięciu zamieszkanie i handlów różnych (....) znaczne prowadzenie, a nie mając w mieście tymże obywatelów chrześcijan do handlu teraz prowadzenia sposobnych i do zabudowania tak wiele obszernych, pustych placów w stanie będących, a ciężkości w opłaceniu publicznych podatków dla zubożałego stanu katolików doznając, jednomyślnie z sobą naradziwszy się, aby tychże Żydów (....) za obywatelów miasta naszego Mszczonowa uznać i onych do praw i swobód sobie przywilejami od Najjaśniejszych Królów Polskich pozwolonych i do jurysdykcji swojej miejskiej w następujących kondycyjach przypuścić umyślili i postanowili: (....) Wolno będzie Żydom domy w Rynku, w dwóch połaciach tylko mieć i budować. (....) Utrzymując ochędóstwo w mieście, każdy Żyd w swój dom prosto, aby z błota z bruków, tak przed domem przez siebie, jako przez miasto w Rynku wybrukowanych, każdy swoim kosztem skrzybali na kupy i one z Rynku wywozili (...). Także dla bezpieczeństwa od ognia jest potrzebna studnia w Rynku, więc dla tej wyrobienia Żydzi przyłożyć się mają (....)".

Kilka słów poświęćmy chasydom ze Mszczonowa. Dynastia cadyków mszczonowskich została zapoczątkowana przez Jakuba Dawida Kalisza (1814-1878), syna Icchaka Kalisza z Warki, znanego jako Wurker Rebe. Jego następcami byli między innymi: Menachem Kalisz ze Mszczonowa (1860-1918), Józef Kalisz syn Menachema ze Mszczonowa (zm. 1935), Jakub Dawid Kalisz syn Józefa (1906-1942). Do dziś grupy chasydów utożsamiających się z dynastią Amshinov istnieją w Jerozolimie oraz Nowym Jorku.

Szymon Szolom Kalisz - cadyk Mszczonowa i Otwocka (foto: Wikipedia)

Abraham Icchak Bromberg w swym opracowaniu "Krótka historia rebe Jakuba Dawida Kalisza ze Mszczonowa" tak opisuje młodość pierwszego mszczonowskiego cadyka: "Od dzieciństwa Jakub Dawid był znakomitym uczniem, sumiennym i pracowitym. Już jako młody człowiek wyróżniał się wśród innych uczniów. Był także serdeczny i pobożny oraz uwielbiany przez innych. Na początku wraz z młodszym bratem Mendlem pobierał nauki u swego ojca. Gdy jednak później ich ojciec musiał poświęcić więcej czasu sprawom społecznym, zatrudniono melameda (nauczyciela). W każdy piątek melamed zdając ojcu relację z postępów w nauce, wysoce chwalił Jakuba Dawida. Dzięki swej uczoności i pobożności Jakub cieszył się ogromnym szacunkiem (.....) Został zaręczony z córką znanego chasyda z Góry Kalwarii. Również po ślubie, wspierany przez swego teścia, Jakub Dawid całe dni i noce spędzał na studiowaniu Tory i służbie Bogu".

Ze Mszczonowa pochodził urodzony w 1876 roku Hirsz Dawid Nomberg, publicysta, pisarz i tłumacz, współtwórca Związku Literatów i Dziennikarzy Żydowskich w Polsce, poseł na Sejm. Pod wpływem Icchaka Lejbusza Pereca zaczął tworzyć w języku jidysz. Spod jego pióra wyszły liczne nowele, felietony, opisy podróży, między innymi "Mayn rayze iber Rusland". Hirsz D. Nomberg był także autorem sztuki zatytułowanej "Di Miszpoke". Na jidysz przekładał dzieła między innymi Williama Shakespeare'a. Nomberg zmarł w 1927 roku w Otwocku na gruźlicę i został pochowany na cmentarzu żydowskim w Warszawie.

Cmentarz żydowski we Mszczonowie zlokalizowany jest tuż obok trasy Warszawa - Katowice, naprzeciw wylotu ul. Poniatowskiego. Warto wiedzieć, że przy tej właśnie ulicy znajdowały się budynki gminy żydowskiej - synagoga, następnie rytualna rzeźnia oraz łaźnia. Do dziś zachował się jedynie budynek mykwy. Nekropolia została założona w 1763 roku na placu o wymiarach "70 na 70 łokci" i funkcjonowała do czasów II wojny światowej. W 1927 r. cmentarz zajmował działkę o wymiarach 103 x 111 x 128 x 133 m. Wejście znajdowało się od strony ul. Poniatowskiego, w południowo-wschodnim narożniku. Przy bramie stał dom przedpogrzebowy o wymiarach 17 x 5 m.

Mimo zniszczeń, do dziś przetrwało około 150-200 macew, zwróconych licem w kierunku wschodnim. Mając na uwadze wiek i rozmiary cmentarza oraz informacje uzyskane od starszych mieszkańców miasta, można zakładać, że zachowane nagrobki stanowią jedynie niewielki procent przedwojennego stanu. Wyraźny jest rzędowy układ pochówków. Oddziaływanie czynników atmosferycznych w połączeniu z brakiem bieżącej konserwacji niemal doszczętnie zniszczyło oryginalne polichromie, jakimi kiedyś dekorowano żydowskie nagrobki. Jedynie na niektórych macewach można odnaleźć przebarwienia, stanowiące prawdopodobnie ślady użytego niegdyś barwnika. Wydaje się, że wszystkie epitafia zostały wyryte w języku hebrajskim. Brak inskrypcji w języku polskim może świadczyć o niewielkim stopniu asymilacji Żydów ze Mszczonowa. Niewykluczone, że jest to efekt silnego przywiązania do tradycji, wynikającego z istnienia w mieście potężnej dynastii chasydzkiej.

Mszczonów - cmentarz żydowski Mszczonów - cmentarz żydowski Mszczonów - cmentarz żydowski Mszczonów - cmentarz żydowski
Mszczonów - cmentarz żydowski Mszczonów - cmentarz żydowski Mszczonów - cmentarz żydowski Mszczonów - cmentarz żydowski
W kilku miejscach można znaleźć pozbawione inskrypcji nagrobki, wykonane z prostych kamieni granitowych. W północnej części nekropolii naukowcy z Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie zidentyfikowali grupę macew z drugiej połowy osiemnastego wieku, stojących na grobach osób zmarłych osób w latach 1772, 1778, 1784, 1788 i 1791. Warto wiedzieć, że są to najstarsze - a tym samym niezwykle cenne - żydowskie nagrobki w tej części Mazowsza. Wykonane zostały z płyt piaskowcowych, z półokrągłym naczółkiem i dekoracyjną bordiurą. Uwagę zwracają wypukłe inskrypcje o ozdobnym kształcie liter, w których powszechnie literę "lamed" kończono rzeźbioną ptasią główką. Przytoczmy tu tłumaczenie hebrajskojęzycznego epitafium z jednego z tych nagrobków: "Tu spoczywa. I postawił pomnik z kamienia nad grobem kobiety skromnej i pobożnej, która biedakowi i potrzebującemu podawała dłoń. Oto nieoceniona pani Tila, córka naszego nauczyciela, pana i naszego mistrza Joaba błogosławionej pamięci. Zmarła w dniu 28 menachem av roku 548 według skróconej rachuby. Niech jej dusza ma udział w życiu wiecznym" (tłumaczenie: Z. Targielski). Również pomniki z późniejszego okresu świadczą o wysokich umiejętnościach i zdolnościach artystycznych miejscowych kamieniarzy, a płaskorzeźby umieszczone w zwieńczeniach macew stanowią prawdziwą galerię żydowskiej sztuki sepulkralnej. Na mszczonowskich macewach odnajdziemy wyrzeźbione świece, ręce złożone w geście błogosławienia, lwy, jelenie, ptaki, korony, złamane drzewa, palmy, winogrona, skarbonki, dzbany, przy czym często na jednym nagrobku umieszczano kombinację symboli. Walory historyczne i artystyczne nagrobków sprawiają, że cmentarz ten stanowi jeden z najciekawszych zabytków nie tylko miasta, ale także Mazowsza.
Mszczonów - cmentarz żydowski macewa kamień nagrobny Mszczonów - cmentarz żydowski
Mszczonów - cmentarz żydowski Mszczonów - cmentarz żydowski Mszczonów - cmentarz żydowski
Mszczonów - cmentarz żydowski Mszczonów - cmentarz żydowski Mszczonów - cmentarz żydowski Mszczonów - cmentarz żydowski
Mszczonów - cmentarz żydowski zwieńczenie macewy z symbolem ptaków

Odbudowany ostatnio ohel kryje szczątki założyciela mszczonowskiej dynastii chasydzkiej, Jakuba Dawida. Nie zachowała się jego macewa, natomiast na ścianie przymocowano wykonaną współcześnie metalową tablicę z hebrajskim napisem o treści: "Tu pochowany, pierwszy admor z dynastii Amszinow. Pan sprawiedliwy, święty i czysty, nasz nauczyciel, pan. Pan Jakub Dawid, niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona dla wiecznego życia! Syn pana sprawiedliwego, świętego, najwyższego, naszego nauczyciela, pana Israela Icchaka, niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona dla wiecznego życia! Z Warki. Zmarł 4 kislew 638" (tłum. R. Uszyńska, 4 kislew 5638 r. - 10.11.1877 r.). Ustawiona w rogu macewa upamiętnia zmarłego w 1873 roku Arona kohena ze Mszczonowa, syna Mojżesza, przewodniczącego sądu rabinicznego w Nadarzynie i zięcia słynnego cadyka Menachema Mendla z Warki. Epitafium na jego macewie głosi: "Tu pochowany pan, wielkie światło, sprawiedliwy, bogobojny, czcigodne i chwalebne jego imię, nasz nauczyciel, pan i mistrz, Aron kohen, syn nauczyciela Mojżesza kohena (pamięć sprawiedliwego błogosławiona), przewodniczący sądu w gminie Nadarzyn, zięć pana sprawiedliwego (pamięć sprawiedliwego na życie w świecie przyszłym) z Warki. Zmarł w poniedziałek 2 elul i pogrzebany o brzasku 3 elul roku 633 według krótkiego rachunku. Niech dusza jego związana będzie w węzełku życia" (tłum. M. Wodziński "Groby cadyków w Polsce") .

Na szczytowej, wewnętrznej ścianie ohelu zawieszono tablicę z napisem: "Ten ohel został zbudowany przez dwóch szwagrów: pobożnego pana Jehudę Menachema Boim, oby jego światło świeciło nadal! Z Bnei Brak.Dla cudownych rodziców: Pobożny pan Abraham Mosze, syn pana Simche Bunema, niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona! Zmarł 12 tewet 725 (17.12.1964). Cnotliwa pani Breindel, pokój niech będzie z nią!Córka pana Cwi Mordechaja, niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona! Zmarła 1 dnia święta Sukot-16 tiszri 707 (11.10.1946). Są czwartym pokoleniem starego admora z Warki, niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona dla wiecznego życia! Pobożnego pana Nachmana ha-Lewi Alboim, oby jego światło świeciło nadal! Z Nowego Jorku. Dla cudownych rodziców: Pobożny pan Icchak Ajzyk ha-Lewi, niech pamięć sprawiedliwego będzie błogosławiona! Cnotliwa pani Chaja Szprynca Asnat, pokój niech będzie z nią! (tłum. R. Uszyńska, 12 tewet [5]725 r. - 17.12.1964 r., 16 tiszri [5]707 r. - 11.10.1946 r.).

Mszczonów - ohel macewa w ohelu we Mszczonowie Mszczonów - cmentarz żydowski
ohel na cmentarzu
we Mszczonowie
wnętrze
ohelu
macewa
Arona syna Mojżesza
kwitlech
w ohelu
W ostatnich latach cmentarz poddano restauracji, sfinansowanej przez Renatę Singer - córkę jednego z Żydów pochodzących ze Mszczonowa - oraz rabina Singera, potomka rodu rabinów mszczonowskich. Prace przeprowadzono we współpracy z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Teren nekropolii został ogrodzony, wykonano też solidną, majestatyczną bramę. Na jednym z filarów bramy umieszczono tablicę z napisem: "Żydzi osiedlili się w Mszczonowie w XVIII wieku. W XIX wieku stanowili połowę mieszkańców miasta, przyczyniając się do jego rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Mszczonów był także siedzibą słynnej dynastii cadyków (Amszinow). W 1921 r. w mieście mieszkało 2188 Żydów, co stanowiło 43% ogółu mieszkańców. We wrześniu 1939 r. Mszczonów został zajęty przez Niemców, którzy rozpoczęli prześladowania ludności żydowskiej. W lutym 1941 r. niemieccy naziści wywieźli Żydów mszczonowskich do getta warszawskiego. Większość z nich zginęła w obozie zagłady w Treblince. Pamięci żydowskich mieszkańców Mszczonowa, zamordowanych w czasie Zagłady przez niemieckich nazistów. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie Renata Singer 2007". Rodzina mieszkająca tuż przy cmentarzu opiekuje się nekropolią i udostępnia klucz do bramy i ohelu.
Ohel cadyków mszczonowskich na cmentarzu w Warszawie
Ohel cadyków
mszczonowskich
Wnętrze
ohelu
Epitafium
cadyka Menachema
Epitafium
Józefa ze Mszczonowa

Warto wiedzieć, że groby cadyków mszczonowskich można odnaleźć także na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej. W kwaterze 47 znajduje się ohel, w którym spoczywają: zmarły w 1917 roku Menachem Mendel ze Mszczonowa, syn założyciela mszczonowskiej dynastii chasydzkiej oraz Józef ze Mszczonowa, syn Menachema Mendla, wnuk Jakuba Dawida. Razem z nimi pochowano Jakuba Dawida z Żyrardowa, syna Menachema Mendla.

tekst & zdjęcia: K. Bielawski


Zdjęcia macew ze Mszczonowa znajdziesz też na stronie www.mszczonow.net
Polecamy lekturę opracowania o historii mszczonowskich Żydów,
zamieszczonego na witrynie Muzeum Mazowsza Zachodniego w Żyrardowie
Księga Pamięci Mszczonowa znajduje się na stronie Nowojorskiej Biblioteki Publicznej
Kliknij tu, by obejrzeć krótki film video, nakręcony w 2002 r. przed restauracją nekropolii

Cmentarz żydowski we Mszczonowie w obiektywie Zbigniewa Nowaka
Cmentarz żydowski we Mszczonowie w obiektywie Zbigniewa Nowaka Cmentarz żydowski we Mszczonowie w obiektywie Zbigniewa Nowaka Cmentarz żydowski we Mszczonowie w obiektywie Zbigniewa Nowaka Cmentarz żydowski we Mszczonowie w obiektywie Zbigniewa Nowaka
Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach ze Mszczonowa i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętają ten cmentarz z okresu przed II wojną światową.
Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas