Jak podaje "The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust", wyznawcy judaizmu w Jeleniej Górze (w języku niemieckim: Hirschberg) wzmiankowani s± już w pierwszej połowie XIV wieku, jednak istotny rozwój osadnictwa żydowskiego w mie¶cie przypada na wiek dziewiętnasty. Wiadomo, że w 1810 roku w Jeleniej Górze żyło 33 Żydów. Siedemdziesi±t lat póĽniej ich liczba sięgnęła 450 osób. Zapewne wielu jeleniogórskich Żydów wzięło udział w powszechnej na przełomie XIX i XX wieku emigracji zarobkowej do Ameryki - w 1931 roku w Jeleniej Górze mieszkały już bowiem tylko 184 osoby pochodzenia żydowskiego. Podczas "Nocy Długich Noży" ofiarami nazistów padło trzech Żydów z Jeleniej Góry. Nasilaj±ce się represje powodowały dalszy odpływ Żydów z miasta. W 1937 roku w Jeleniej Górze żyło 146 osób tej narodowo¶ci. W czasie "Nocy Kryształowej" hitlerowskie bojówki zniszczyły synagogę, cmentarz oraz wiele sklepów i zakładów należ±cych do Żydów. Do 1939 roku w mie¶cie pozostało już tylko 67 żydowskich mieszkańców. Większo¶ć z nich została deportowana do Terezina i gett na terenie Generalnej Guberni. Holocaust dane było przeżyć nielicznym.

Gmina żydowska w Jeleniej Górze posiadała dwa cmentarze. Pierwszy z nich został założony około 1820 roku, na obszarze ograniczonym obecnymi ulicami: Nowowiejsk±, Na Skałkach, Studenck±. Po tej nekropolii nie ma dzi¶ ¶ladu. W 1879 roku (niektóre Ľródła fakt ten datuj± rok póĽniej) wobec rozwoju liczebnego społeczno¶ci jeleniogórskich Żydów, powstała nowa nekropolia wyznania mojżeszowego, zlokalizowana przy ul. Sudeckiej, naprzeciw obecnego cmentarza komunalnego. W 1910 roku jej teren został powiększony. Wiadomo, że na cmentarzu wzniesiono budynek domu przedpogrzebow±. Do dzi¶ zachowało się kilka zniszczonych nagrobków. Piotr Piluk w swym artykule "Nekropolia jeleniogórskich Żydów" ("Słowo Żydowskie, nr 19) pisze, iż "ostatni nagrobek, jaki wznie¶li niemieccy Żydzi, pochodzi z 1941 roku, natomiast po wojnie odbyło się kilka pochówków - między innymi w 1946 roku, stella zachowana. Oprócz wspomnianych, zachowało się jeszcze kilka przeważnie dwudziestowiecznych nagrobków oraz aleja lipowa". Warto też przytoczyć fragment listu, jaki w 1993 roku przesłała jedna z mieszkanek Jeleniej Góry do Społecznego Komitetu Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce: "Pozostały już tylko nieliczne nagrobki, jedne uszkodzone, inne poprzewracane, a jeszcze inne w stanie, który pozwala na odczytanie napisów. Faktem jest, że cmentarza nie zniszczyli Niemcy, uległ dewastacji dopiero po wojnie". Ze spisu cmentarzy opracowanego w 1965 roku przez Kongregację Wyznania Mojżeszowego w Wałbrzychu wynika, że w latach sze¶ćdziesi±tych istniały jeszcze dom pogrzebowy oraz ogrodzenie. W dniu 18 listopada 1974 roku władze wydały decyzję o oficjalnym zamknięciu nekropolii. Na czę¶ci terenu wybudowano hotel.

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Mieczysław Matoszka