Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
GRÓJEC

Początki osadnictwa żydowskiego w Grójcu (w języku jidysz: Gritza) przypadają na koniec XVIII wieku. W tym czasie w mieście powstała samodzielna gmina wyznaniowa, która wkrótce wzniosła synagogę. Pierwsza drewniana bóżnica Żydów grójeckich spłonęła w 1812 roku. Odbudowano ją dopiero w 1850 r., a polichromie wewnątrz synagogi miał namalować znany żydowski artysta Dawid Friedlander. Przytoczmy tu fragment opisu grójeckiej synagogi, zamieszczonego w albumie zatytułowanym "Bramy niebios. Bóżnice drewniane", autorstwa Marii i Kazimierza Piechotków: "Wnętrze sali było polichromowane. Polichromia podkreślała strukturę sklepienia. Namalowane obramienia, ząbkowania, liście akantu, girlandy, "okna" imitowały detal architektoniczny. Nad aron ha-kodeszem na fasecie kartusz podtrzymywany przez lwy, obok skrzydlate zwierzęta. Wyżej na kopule w łuku z napisem "Jak straszne to miejsce, brama do nieba" na tle słońca z promieniami (gloria). Święte imię adorowane przez skrzydlate gryfy. Nad łukiem ptak z rozpostartymi skrzydłami. Dolną czaszę zamykał krąg ośmiopromiennych gwiazd ze znakami zodiaku. U nasady górnej czaszy półokrągłe "okna". Na ścianie zachodniej, ponad galerią dla chederu - pas, zgodnie z rozstawem lisic podzielony na trzy pola. Środkowe, nad drzwiami, zajmował kartusz podtrzymywany przez parę lwów, lewe było ilustracją psalmu 137 - "Nad rzekami Babilonu", prawe wypełniał widok budowli - być może wyobrażenie Świątyni Jerozolimskiej".

Podobnie jak w innych miastach Mazowsza, także w Grójcu Żydzi tworzyli liczną społeczność. W 1856 roku żyło tu 1.719 wyznawców judaizmu, co stanowiło 68,7% całej populacji. Spis powszechny z 1921 roku odnotował w Grójcu 4.922 Żydów, ich udział w ogólnej liczbie mieszkańców sięgał wtedy 58,8%.

Grójec był typowym, mazowieckiem sztetl z dużą liczbą zwolenników chasydyzmu. Przez pewien czas w miejscowości przebywał słynny Izrael syn Sabataja, zwany Magidem z Kozienic. Z Grójca wywodził się także rabin Szlaga Fajwel Danziger (zm. w 1849 r.), którego syn Jechiel stworzył potężną dynastię chasydzką w Aleksandrowie Łódzkim.

Druga wojna światowa przyniosła zagładę grójeckim Żydom. Już w dniu 12 września 1939 roku wszyscy mężczyźni w wieku od 15 do 55 lat zostali zmuszeni do opuszczenia miasta i udania się pieszo do Rawy Mazowieckiej. Podczas długiego marszu wielu z nich zastrzelono. W czerwcu 1940 roku w mieście utworzono getto, w którym stłoczono pozostałych Żydów grójeckich oraz przesiedleńców z Łodzi oraz okolicznych miejscowości. Likwidacja getta nastąpiła w dniach 23 - 24 luty 1941 roku, jego mieszkańcy zostali deportowani do Warszawy, skąd później trafili do obozów zagłady. Latem 1943 r. ostatnich dwustu Żydów z Grójca zgładzono w lesie koło Góry Kalwarii.

Cmentarz żydowski w Grójcu przed II wojną światową
Cmentarz żydowski w Grójcu przed II wojną światową (źródło: Księga Pamięci Grójca)

Cmentarz żydowski w Grójcu został założony w 1794 roku, wraz z ukonstytuowaniem się grójeckiego kahału. W 1847 roku teren cmentarza rozszerzono, dokupując przylegającą działkę. Nekropolia położona jest w pobliżu ul. Mogielnickiej, tuż obok cmentarza katolickiego. W wyniku dewastacji w czasach II wojny światowej oraz po wyzwoleniu, do dziś zachowało się jedynie kilkanaście betonowych fundamentów nagrobków. W 1992 roku red. Beata Jaworska na łamach "Gazety Grójeckiej" tak opisywała powojenne losy grójeckiego cmentarza: "O Żydach zapomniano, wszelki słuch po nich zaginął. Kirkut przez lata traktowany był jedynie jako dobre miejsce do zjeżdżania na sankach i azyl dla wagarowiczów. Między żydowskimi mogiłami "pękła" niejedna butelka. Płytami nagrobnymi niektórzy podobno umacniali fundamenty. Z nich ponoć ułożono jakiś chodnik". W latach PRL w północnej części nekropolii urządzono żwirowisko, wykorzystywane także przez wojsko i milicję jako strzelnica.

Cmentarz żydowski w Grójcu przed II wojną światową
Cmentarz żydowski w Grójcu przed II wojną światową (źródło: Księga Pamięci Grójca)

Od bramy ozdobionej Gwiazdami Dawida wąska, utwardzona ścieżka wiedzie do zbiorowej mogiły Żydów z Grójca, zamordowanych w dn. 14 lipca 1943 roku w okolicy Góry Kalwarii. W grudniu 1948 r. ich zwłoki ekshumowano i przeniesiono na grójecki beit-kwarot.

Nieco dalej znajduje się stylizowany na macewę pomnik poświęcony pamięci ofiar Holocaustu, ufundowany kilka lat temu przez byłego mieszkańca Grójca, Mosze Kielmanzona. Umieszczono na nim napis w języku polskim: "O ziemio! Nie zakrywaj mej krwi i niech nic nie tłumi mego krzyku. I rzekł: Cóżeś uczynił? Głos krwi twego brata krzyczy do mnie z ziemi. Na pamięć zamordowanych mężów, niewiast i niemowląt gmin żydowskich w Grójcu i całym kraju. O Ty wstaniesz i zmiłujesz się nad Syjonem". Druga - wyryta w języku hebrajskim - inskrypcja głosi: "Pamięci świętych. Okrutności lat 5699-5705. Ojciec mój Jakow syn Eliasza. Matka moja Chaja Sara córka Mordechaja Łega. Siostra moja Bina. Bracia moi Henoch Heniek i Józef Chaim Kielmanzon. Rodziny Łęga Holckener. Święty kahał w Grójcu, mężów, niewiast i niemowląt. Od ich pozostałego syna Mosze Meira Kielmanzona i jego rodziny w Izraelu. Słowa pożegnalne ze łzami w oczach: "Główna rzecz to strzec szabatu i wiedzy, reszta przyjdzie sama" . W pobliżu pomnika, wśród traw widać podstawy kilkunastu zniszczonych grobów.

W 1989 roku cmentarz został oficjalnie uznany jako obiekt zabytkowy. Niestety, teren nekropolii jest miejscem libacji niektórych mieszkańców Grójca. Świadczą o tym pozostawione tu liczne śmieci. Pomnik ofiar Holocaustu służy im do rozbijania opróżnionych butelek. Widoczne są też ślady wandalizmu i antysemickie napisy.

Polecamy odwiedzenie poniższych stron internetowych:
Księga Pamięci Grójca
www.izrael.badacz.org
Kliknij tu, by zobaczyć położenie cmentarza na mapie satelitarnej

tekst & zdjęcia: K. Bielawski

zbiorowa mogiła Żydów z Grójca, zamordowanych w 1943 roku
cmentarz żydowski w Grójcu Pomnik na cmentarzu Grójec - zniszczony grób
Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Grójca i ich nekropolii.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętają ten cmentarz
z okresu przed II wojną światową.
Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl
są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas