Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
CZELADŹ    

Początki osadnictwa żydowskiego w Czeladzi przypadają na drugą połowę XIX wieku, kiedy to - po upadku powstania z 1863 roku - władze carskie nasiliły politykę rusycyfikacji i otworzyły miasto dla ludności wyznania mojżeszowego. Większość żydowskich mieszkańców napłynęła z Wolbromia, Żarek, Częstochowy, Olkusza i Będzin. Głównym źródłem utrzymania czeladzkich Żydów był handel, w tym także handel hurtowy, powiązany z przemysłem górniczym. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku w Czeladzi mieszkało około osiemdziesięciu żydowskich rodzin. Żydzi w Czeladzi nigdy nie stanowili przeważającej części społeczności. Spis powszechny z 1921 roku odnotował 17.202 mieszkańców, w tym 753 Żydów. W 1931 roku żyło tu 1.077 osób wyznania mojżeszowego.

Przez wiele lat Żydzi z Czeladzi podporządkowani byli kahałowi w pobliskim Będzinie. Pierwsza synagoga w Czeladzi została pobudowana dopiero w okresie międzywojennym. Ostatnim rabinem miasta był Lipman Hersz Lewental.

Przed wybuchem II wojny światowej w mieście żyło około dwóch tysięcy Żydów. Szacuje się, że Holocaust przeżyło tylko około czterdziestu z nich. Większość wymordowano w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau.

Czeladź - panoramiczny widok cmentarza żydowskiego
zdjęcia: Jacques Lahitte

Przez wiele lat Żydzi z Czeladzi podlegali gminie wyznaniowej w Będzinie i właśnie tam chowali swych zmarłych. Na początku XX wieku, wobec rozwoju liczebnego społeczności żydowskiej w Czeladzi, podjęto starania o utworzenie odrębnej gminy. Ostateczne gmina żydowska w Czeladzi powstała podczas pierwszej wojny światowej. Nowo powstała organizacja stanęła przed koniecznością założenia między innymi własnego cmentarza. Jednocześnie cmentarz wyznania mojżeszowego w Będzinie przy ul. Sieleckiej stopniowo zapełniał się. Sytuacja ta zmusiła władze gmin żydowskich Będzina i Czeladzi do zorganizowania kolejnego miejsca pochówku. Wspólny cmentarz założono w 1916 roku, na granicy obu miast, przy ul. Będzińskiej 64, w pobliżu dzisiejszego centrum handlowego M1.

Nekropolię podzielono na kilka części, wytyczając kwatery dla mężczyzn, kobiet i dzieci. Zmarłych z gminy czeladzkiej chowano w przedniej części cmentarza; zmarłych z gminy będzińskiej - w tylnej. Przy wejściu pochowano rabina Cwi Hanocha ha-Kohena Lewina - najbliższe sąsiedztwo jego ohelu wkrótce stało się miejscem spoczynku pożądanym przez chasydów. W latach trzydziestych powierzchnię nekropolii powiększono.

Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu grzebano ofiary nazistowskich represji. Pochowano tu między innymi około stu ciał Żydów spalonych w synagodze w Będzinie oraz około czterystu zwłok osób zamordowanych podczas likwidacji getta w sierpniu 1943 roku.

Po wyzwoleniu na cmentarzu odbywały się już tylko nieliczne pogrzeby. W sierpniu 1945 r. pojawiły się groby Mariana Grossmana i Szlamka Gelbarda, zabitych przez polskich antysemitów po powrocie do miasta. Ostatni znany pochówek odbył się w marcu 1948 r.

Cmentarz uległ dewastacji w okresie drugiej wojny światowej, jednak największych zniszczeń dokonano podczas kolejnych ponad czterdziestu lat. Wiele płyt padło łupem złodziei i zostało wykorzystanych do celów budowlanych. Przytoczmy tu fragment listu, jaki do Żydowskiego Instytutu Historycznego w 1987 roku przysłał jeden z mieszkańców Czeladzi: "Cmentarz jest zniszczony i zarośnięty krzewami. Wybite otwory w płytach grobowych, zerwane górne płyty, obalone kolumny. Mało kto wie o tym cmentarzu w moim rodzinnym mieście".

W 1988 roku, dzięki finansowemu wsparciu udzielonemu przez pochodzącego z Czeladzi Mońka Stawskiego, cmentarz został uporządkowany. Wykonano ogrodzenie, ustawiono przewrócone nagrobki, część macew odrestaurowano.

zdjęcia: Jacques Lahitte
Czeladź - macewa Czeladź - macewa Czeladź - macewa Czeladź - macewa Czeladź - macewa
zdjęcia: Aleksander Batorowski

W 2003 roku wykonano spis zachowanych nagrobków. W prace inwentaryzacyjne zaangażowali się między innymi: Jeffrey Cymbler, Mojżesz Lenzky, rabin Szlomo Englard, Krzysztof Adamiec, Ada Holtzman, Connie Newman i Orna Niederman. Zwieńczeniem ich starań było wydanie w 2007 r. książki zatytułowanej "Cmentarz Gmin Żydowskich Będzina i Czeladzi". Zawarto w niej historię tej nekropolii oraz spis nagrobków. Pozycję tą można nabyć drogą wysyłkową w Księgarni Żydowskiej "Jarden".

Do dziś na terenie cmentarza zachowało się około 3.200 nagrobków, ustawionych w 88 rzędach w części męskiej i 91 rzędach w części żeńskiej. Większość z nich ma formę tradycyjnych macew, z inskrypcjami wyrytymi w językach: hebrajskim, jidysz, polskim, niemieckim i esperanto. Zwracają uwagę macewy ze zrekonstruowanymi polichromiami - do czasów Zagłady malowanie nagrobków było powszechnym zwyczajem na żydowskich nekropoliach.

Klucz do bramy cmentarnej można otrzymać u mieszkańców pobliskiej posesji.

tekst: K. Bielawski

Więcej informacji o historii Żydów w Czeladzi znajdziesz na stronie We remember Jewish Czeladz
Lokalizacja cmentarza wg GPS: N 50° 19.227' E 019° 06.090'

Cmentarz żydowski w Czeladzi w obiektywie Macieja Śmiesznego
Czeladź - macewy Czeladź - kirkut Czeladź - cmentarz żydowski
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas