Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
BIELSKO-BIAŁA    

Bielsko-Biała stanowi jedno miasto dopiero od 1951 r., kiedy to nastąpiło administracyjne połączenie Bielska i Białej. Do tego czasu były to dwa sąsiednie miasta - rozwijające się osobno, ale mające także wiele ze sobą wspólnego.

Bielsko, starsze od Białej, w XIII w. powiązane było ze szlakiem solnym, a następnie rozwinęło się dzięki sukiennictwu i handlowi wełną. Pierwsza wzmianka o Żydach w Bielsku pochodzi z 1653 r. i mówi o osobie pochodzenia żydowskiego, która handlowała tam wódką i pobierała myto. W 1713 r. Karol VI - Bielsko należało wówczas do monarchii austriackiej - wydał edykt tolerancyjny. Zezwalał on Żydom na osiedlanie się na tych terenach - po opłaceniu specjalnego podatku. Jednakże przeprowadzony w 1737 r. spis płatników podatku tolerancyjnego w Bielsku wykazał tylko jedną osobę - Józefa Mojżesza.

W połowie XVIII w. Bielsko stało się ważnym ośrodkiem handlu tekstyliami - zwłaszcza z terenami wschodnimi. Wówczas to do miasta zaczęła napływać ludność żydowska - głównie z Moraw i Dolnego Śląska, w 1781 r. w mieście zarejestrowanych było już 11 rodzin żydowskich. Dzięki Patentowi Tolerancyjnemu, wydanemu w 1781 r. przez cesarza Józefa II, Żydzi otrzymali gwarancję swobody wyznawania religii. Edykt nadał im także prawo wykonywania wolnych zawodów, mogli oni odtąd trudnić się ponadto rzemiosłem, zakładać fabryki i manufaktury. Znaczący był fakt, iż ten sam edykt zobowiązał Żydów zamieszkujących Śląsk Cieszyński do nauczenia się języka niemieckiego i używania go w sprawach nie dotyczących życia prywatnego i kwestii kultu. Kilka lat później Żydzi zostali dodatkowo zobowiązani do przybrania niemieckich imion i nazwisk - był to początek asymilacji ludności żydowskiej zamieszkującą Bielsko z pozostałymi mieszkańcami miasta.

Liczba żydowskich mieszkańców Bielska rosła systematycznie - w 1790 r. było ich 86, a w 1837 r. - 427. Była to już na tyle znacząca grupa, że rozpoczęła działania zmierzające do uniezależnienia się od cieszyńskiej gminy, pod którą jak dotąd podlegała. W 1839 r. został otworzony w Bielsku pierwszy dom modlitwy. Ważny dla bielskich Żydów był również wydany w 1849 r. patent cesarski; przyznał on żydowskim związkom religijnym prawo samodzielnego zarządzania swymi sprawami. W tym samym roku bielscy Żydzi uzyskali zgodę na założenie własnego cmentarza i na odprawianie przez cieszyńskiego rabina nabożeństw religijnych w domu modlitwy w Bielsku. Trzy lata później ludność żydowska w Bielsku otrzymała prawo prowadzenia własnych ksiąg metrykalnych i została zwolniona z opłat na utrzymanie cieszyńskiego rabina. Wszystkie te fakty posłużyły jako argumenty "za" przy składaniu prośby przed Ministerstwem Kultu i Oświecenia w Wiedniu o zgodę na założenie Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Bielsku. Zgoda została wydana w 1864 r., a rok później Rząd Krajowy w Opawie zatwierdził powstanie samodzielnej gminy.

Pierwszym prezesem Zarządu, który stanął na czele nowopowstałej gminy, był Beniamin Holländer. Zarówno on, jak i jego następcy, piastowali ów urząd przez wiele kolejnych lat; zapewniło to stabilizację i bardzo dobrą organizację w gminie. Zaś pierwszym rabinem Bielska został powołany na to stanowisko w 1864 r. dr Lazar Frankfurter. Bielska gmina była prowadzona przez wielu postępowych rabinów. Jednak by zatrzymać w Bielsku także ortodoksyjnych Żydów, udostępniono im specjalny dom modlitwy i utrzymywano podrabina, który pełnił funkcje rabinackie tylko dla ortodoksyjnych członków gminy. W latach 1890-1928 funkcję tą pełnił Menachem Mendel Stern.

W 1879 r. Zarząd gminy podjął decyzję o budowie synagogi dla bielskich Żydów. Jej budowa trwała w latach 1890-1891, a czuwał nad nią architekt Karol Korn. Bielska synagoga reprezentowała styl mauretański i wzorowana była na świątyni budapesztańskiej; w jej wnętrzu ustawiono organy (mieściła się przy obecnej ul. Mickiewicza).

Bielska społeczność żydowska była niezwykle aktywna na każdym polu działalności. Utrzymywała bliskie i bardzo dobre stosunki z władzami gmin ewangelickich. Zakładała organizacje: akademickie - Jüdisch-akademische Ferialverbingung "Emunah", artystyczne - Jüdisch-literarischer Verein, samopomocowe - Israelitischer Hilfs und Krankenverein, charytatywne - Związek Pogrzebowy Chewra Kadisza. To w Bielsku w 1889 r. powstała pierwsza na terenie Austrii paramasońska organizacja Bielitz Humanitätsverin B'nei B'rith, czyli Loża Austrii. W 1914 r. został założony w Bielsku oddział Haszomer Hacair, który miał za zadanie przygotowywać młodzież do emigracji do Palestyny. Gmina prowadziła żydowską pięcioklasową szkołę powszechną, przedszkole, Zakład Nauk Judaistycznych i Języka Hebrajskiego, bibliotekę im. Samuela Halbersteina, wydawała własną prasę. Na polu gospodarczym ludność żydowska także była bardzo aktywna. Żydzi zaczęli zakładać pierwsze fabryki już w latach 30-tych XIX w.; posiadali m.in. 3 fabryki sukna i farbiarnię. W dwudziestoleciu międzywojennym 49,1% bielskich Żydów wykonywało wolny zawód lub było właścicielem zakładu produkcyjnego, 23,2% było pracownikami umysłowymi, a 12,4% robotnikami. W życiu politycznym Bielska Żydzi zaznaczyli swój udział posiadając przez wiele lat swych przedstawicieli w Radzie Miejskiej.

W parze z aktywnością w życiu codziennym szedł wzrost liczby ludności pochodzenia żydowskiego, która zamieszkiwała Bielsko. W 1880 r. było to 1660 osób (stanowiło to 12,7% ogółu mieszkańców), w 1890 r. - 2460 (14,8%), w 1910 r. - 3024 (16,3%), w 1921 r. - 3982 (20,1%), w 1928 r. - 4520 (19,9%), a w roku wybuchu II wojny światowej liczba ta przekroczyła 5 tys. osób.

Biała, sąsiednia miejscowość Bielska, rozwijała się jako osada rzemieślniczo-rolnicza. Pierwsza wzmianka o ludności żydowskiej w Białej pochodzi z 1697 r. i jest niezwykle oryginalna. Mianowicie wzmianką tą jest zeznanie beskidzkiego zbójnika Mateusza Klimczaka, który zeznał, iż zrabowane przedmioty sprzedawał "Żydowi nad Białą". Następna informacja o Żydach w Białej jest datowana na 1715 r. i mówi o Jakubie Lazarowiczu, dzierżawiącym browary w Białej i Lipniku. Do 1723 r. mieszkały tu 2 lub 3 rodziny żydowskie, trudniące się głównie dzierżawą browarów i szynków.

W połowie XVIII w. na 500 mieszkańców Białej - 100 było pochodzenia żydowskiego. Ludność ta posiadała sąd żydowski, bożnicę, cmentarz, stałego rabina, a także własną gminę, która zajmowała się kwestiami religijnymi i finansowymi. Jednak w 1765 r. sąd asesorski zarządził wypędzenie Żydów z Białej i zakazał im powrotu. Decyzja ta miała swe korzenie w konflikcie między władzami miasta, które sprowadzały doń Żydów mając z tego zysk a mieszczanami Białej, którym polityka ta nie odpowiadała.

Żydzi do Białej powrócili już w 1805 r. - wówczas jeszcze nielegalnie (zakaz osiedlania przetrwał do 1848 r.). Ich liczba stopniowo rosła - aż do 270 osób w 1870 r. W pobliskim Lipniku w 1849 r. został założony cmentarz, a w 1872 r. bialskim Żydom udało się wydzielić z oświęcimskiej gminy własną Gminę Wyznaniową Lipnik - Biała. Własną synagogę, której budowę nadzorował Karol Korn, otrzymali w 1889 r. (mieściła się przy obecnej ul. Krakowskiej).

W okresie przedwojennym - w 1938 r. - liczba mieszkańców pochodzenia żydowskiego w Białej wyniosła 3943 osoby.

Podczas drugiej wojny światowej Żydzi z Bielska i Białej zostali wysiedleni do Białej, w okolice między cmentarzem a synagogą; w 1940 r. niemieckie władze okupacyjne utworzyły w tym miejscu getto. Jego stopniowa likwidacja i wywożenie jego mieszkańców do KL Auschwitz-Birkenau miała miejsce w latach 1942-1943. 13 września 1939 r. Niemcy zniszczyli synagogę w Bielsku - ocalały tylko fundamenty i część piwniczna. Dzień później hitlerowcy spalili także bialską świątynię.

Bielsko-Biała - brama cmentarza żydowskiego
Bielsko-Biała -  cmentarz żydowski
Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej
macewy
Nagrobek
gwiazda Dawida

Po wyzwoleniu obydwu miast w lutym 1945 r. powołano w Bielsku Komitet Żydowski. Rejestrował on ocalałych i powracających Żydów. Na jego liście w kwietniu 1945 r. było 261 osób; liczba ta do końca tamtego roku wzrosła do 1589. W chwili połączenia Bielska i Białej miejscowości te zamieszkiwało 3366 osób pochodzenia żydowskiego. Urządzony wówczas dom modlitwy w budynku przy ul. Mickiewicza 26 funkcjonuje po dziś dzień. Na fundamentach starej synagogi wybudowano nowy gmach, który mieści obecnie Teatr Lalek i Biuro Wystaw Artystycznych. Z czasem Żydzi zaczęli opuszczać Bielsko-Białą, głównym kierunkiem emigracji był Izrael. W chwili obecnej gmina liczy około 50 członków.

W latach 90-tych zaniedbany i zruinowany dom pogrzebowy na bielskim cmentarzu został odnowiony dzięki wsparciu Fundacji Rodziny Nissenbaumów. Natomiast w czerwcu 200 r. na tym samym cmentarzu odsłonięta została tablica pamiątkowa, poświęcona żydowskim żołnierzom z Bielska-Białej, którzy zginęli w walce o wolność Ojczyzny.

Cmentarz żydowski w Bielsku powstał w 1849 r. w dzielnicy Aleksandrowice przy obecnej ul. Cieszyńskiej 92. Teren pod nekropolię zakupił ze składek społecznych Adolf Brüll. Cmentarz ma powierzchnię 2,4 ha, posiada ogrodzenie, a w przedniej jego części usytuowany jest dom pogrzebowy. Dom ów został wybudowany w 1885 r. w miejsce pierwszego budynku, który spłonął po kilku latach użytkowania (został on otwarty w 1867 r.). Ze względu na ustawę wydaną w 1868 r. przez cesarza austriackiego Franciszka Józefa (która głosiła m.in., iż żadna gmina wyznaniowa nie może odmówić pochówku na swym cmentarzu osobie nie będącej członkiem owej gminy) na bielskiej nekropolii jest pochowanych kilku katolików i czterech wyznawców islamu. Od 5 marca 1997 r. cmentarz jest własnością Gminy Wyznaniowej Ży1dowskiej w Bielsku-Białej i w dalszym ciągu pełni funkcje grzebalne.

Nagrobki z bielskiej nekropolii są wykonane z różnych materiałów: od piaskowca, poprzez beton, aż do szlachetnych marmurów. Do dnia dzisiejszego zachowało się około 400 pomników, najstarszy z nich - należący do Leopolda Baumana - pochodzi z 1856 r. Większość starszych macew pochodzi z warsztatu kamieniarskiego Salomona Leisera Wulkana. Miejsce ostatniego spoczynku znalazło tu wiele osób ważnych zarówno dla lokalnej społeczności, jak i dla szerszego grona. Są to m.in.:

- prof. Michael Berkowitz - pedagog, pisarz, pionier ruchu syjonistycznego,

- Arnold Gross - honorowy obywatel miasta Białej, radny Białej,

- Karol Korn - architekt, budowniczy, uhonorowany przez cesarza Franciszka Józefa tytułem cesarsko-królewskiego radcy budowlanego,

- Salomon Pollak - członek Rady Miasta Bielska przez 32 lata, honorowy obywatel tego miasta, zrealizował projekt systemu kanalizacji i gazyfikacji miasta, prezes Zarządu gminy w latach 1898-1920.

Nekropolia żydowska dla miejscowości Biała istniała niegdyś na granicy Białej i Lipnika, przy ul. Granicznej. Założono ją w 1849 r. Posiadała ogrodzenie i dom przedpogrzebowy (przebudowany w latach 20-tych XX w., rozebrany w latach 50-tych). W latach 60-tych władze miasta podjęły decyzję o jego likwidacji; na jego miejscu miały powstać budynki zakładu przemysłu sportowego "Polsport". Około stu nagrobków przeniesiono wówczas na kirkut przy ul. Cieszyńskiej i umieszczono je w tylnej części nekropolii.

tekst: Małgorzata Frąckowiak
zdjęcia: Ewa Rytek

Kilknij tu, przeczytać artykuł o żydowskim nagrobku, odnalezionym pod Teatrem "Banialuka"
Polecamy też obejrzenie filmu video, nakręconego na terenie tej nekropolii
Księgę Pamięci Bielska-Białej znajdziesz na stronie Nowojorskiej Biblioteki Publicznej
Lokalizacja cmentarza w serwisie Geoportal

Warto też zapoznać się z lekturą wydanej w 2002 roku monografii autorstwa Jacka Proszyka, zatytułowanej "Cmentarz żydowski w Bielsku-Białej". Książka obszernie opisuje dzieje żydowskich cmentarzy w tym mieście, zwyczaje pogrzebowe, inskrypcje nagrobne. Jest to jedna z najlepszych polskich książek poświęconych żydowskim nekropoliom.
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas