Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
BĘDZIN  

Historia Żydów będzińskich sięga XIII wieku, choć najstarsze pisemne źródła podają dopiero rok 1564. Na początku Żydzi musieli mieszkać poza murami miasta i dopiero pod koniec XV wieku zaczęli osiedlać się w granicach murów miejskich (formalne pozwolenie otrzymali w drugiej połowie XVI wieku); zamieszkiwali głównie okolice obecnych ulic Berka Joselewicza i Rybnej. Od początku swej obecności w Będzinie Żydzi brali aktywny udział w życiu miasta; ułatwiały im to przywileje nadawane przez kolejnych królów Polski. Za Zygmunta I Starego zostali zrównani w prawach z kupcami chrześcijańskimi, podczas panowania Zygmunta III Wazy władze miejskie zostały zobowiązane do bronienia ludności żydowskiej przed wszelkimi napaściami, zaś akt Michała Korybuta Wiśniowieckiego dał Żydom prawo do wszelkiego handlu w mieście. W połowie XIX wieku Żydzi byli właścicielami 60% sklepów w Będzinie, a także udziałowcami licznych zakładów przemysłowych. Nie inna sytuacja była w okresie po pierwszej wojnie światowej. W 1917 r. w Radzie Miejskiej Będzina wszyscy radni byli Żydami. Żydowskie pochodzenia miał również wiceprezydent miasta. Istniało wiele żydowskich organizacji kulturalnych, partie polityczne, kluby sportowa, prasa.

W parze z rozwojem ekonomiczno-społecznym Żydów będzińskich szedł rozwój liczebny gminy. W 1787 r. liczba ludności żydowskiej w Będzinie wynosiła 250 osób, w 1835 r. - 1200 osób, w 1880 r. już 3800, a w 1910 r. - 37000 osób. Na przełomie XIX i XX wieku Żydzi stanowili 80% mieszkańców miasta. Jednak w przededniu wybuchu drugiej wojny światowej ich liczba spadła do "zaledwie" 25.000 osób.

Okres drugiej wojny światowej to niemalże całkowita zagłada Żydów będzińskich. W nocy z 8 na 9 września 1939 r. Niemcy spalili synagogę wraz z modlącą się w środku grupą około dwustu Żydów. Stopniowo odbierano Żydom ich własność, wysiedlano ich z centrum miasta do getta na będzińskim Warpiu i sosnowieckiej Środuli. Pierwsze masowe deportacje do KL Auschwitz-Birkenau nastąpiły już w 1941 r., a likwidacja getta miała miejsce w dniach 1-8 sierpnia 1943 r. Po wojnie do Będzina wróciło około dziewięciuset ocalałych Żydów, ale większość z nich wyjechała z czasem w wyniku polityki prowadzonej przez władze PRLu.

Warto dodać, iż za ratowanie będzińskich Żydów (także podczas tragicznej nocy 8/9 wrzesień 1939 r.) medalem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata został pośmiertnie odznaczony proboszcz kościoła Świętej Trójcy Mieczysław Zawadzki (zm. 1970 r.). Historia Żydów Będzińskich została opowiedziana w filmie Wojciecha Grabowskiego "Wspomnienia z Będzina", opartego po części na prozie ocalałego z Holocaustu Stanisława Wygodzkiego.

Żydzi z Będzina chowali swych zmarłych na czterech cmentarzach. Pierwszy z nich powstał w XVI w. w okolicach ulicy Zawale, funkcjonował do połowy XIX w., i istniał do okresu międzywojennego. Obecnie w tym miejscu znajduje się pusty plac. Po wybuchu epidemii cholery w 1831 r. zaistniała potrzeba założenia nowego cmentarza i wówczas zaczęto chować zmarłych na Podzamczu - północnym zboczu Góry Zamkowej, nekropolii istniejącej po dzień dzisiejszy.

Brama cmentarza żydowskiego w Będzinie Będzin - kirkut Będzin -cmentarz żydowski
Cmentarz żydowski na Podzamczu. Zdjęcia: Maciej Śmieszny
Podczas prac na cmentarzu odkryto 850 macew lub ich fragmentów, najstarsze noszą datę 1831 r. Po środku nekropolii był wzniesiony ohel, w którym pochowano rabina Barucha Hercygiera. Najznamienitszą osobistością pochowana na Podzamczu jest zmarły w 1834 r. rabin Jakub Natan, na macewie którego umieszczony jest orzeł Rzeczypospolitej (najprawdopodobniej za jego zasługi dla insurekcji kościuszkowskiej). Fragment owej macewy jest obecnie w Muzeum Zagłębia w Będzinie. Nekropolia będzińska jest porośnięta lasem, część macew osunęła się w dół zbocza, wiele jest poprzewracanych, z niektórych ostały się tylko fragmenty. Brak jest wyraźnego podziału na część męską i żeńską cmentarza. Miejsce to jest niezwykłe, udziela mu się historyczna atmosfera pobliskiego zamku, a półcień tworzony przez drzewa skłania do zadumy nad losem tych, co odeszli. Fakt, iż nekropolia znajduje się na zboczu wzgórza, sprawia, że jest ona wyjątkowa wśród innych miejskich cmentarzy. Obecnie trwają przygotowania do prac renowacyjnych na cmentarzu; powstał także projekt otoczenia nekropolii ażurowym ogrodzeniem.
Będzin - macewa Będzin - macewa Będzin - macewa Będzin - macewa
Cmentarz żydowski w na Podzamczu. Zdjęcia: Maciej Śmieszny
Trzeci cmentarz powstał pod koniecw latach siedemdziesiątych XIX wieku w dzielnicy Warpie, przy ul. Zagórskiej i ul. Sieleckiej. Nekropolia została zniszczona podczas drugiej wojny światowej, a dzieła destrukcji dokończono w latach PRL. Adam Szydłowski z Zagłębiowskiego Centrum Kultury Żydowskiej "Jona" w wypowiedzi opublikowanej na łamach "Gazety Wyborczej" (Gazeta Wyborcza Katowice nr 267, z dn. 15.11.2007 r.) tak opisuje dewastację tego cmentarza: "Kirkut zniszczono, żeby powiększyć teren zajezdni autobusowej. Część tablic została przeniesiona na cmentarz na Podzamczu, części użyto jako materiału budowlanego, a teren cmentarza na Zagórskiej zalano betonem i włączono w obręb zajezdni". Jesienią 2007 roku macewy pochodzące z cmentarza żydowskiego przy ul. Zagórskiej odkryto w konstrukcji starej rampy kolejowej.
Będzin - rampa kolejowa wykonana z żydowskich nagrobków Będzin - macewa z lwem Macewy z cmentarza przy ul. Zagórskiej, wykorzystane do budowy rampy kolejowej Będzin - macewa
Macewy z cmentarza przy ul. Zagórskiej, wykorzystane do budowy rampy kolejowej. Zdjęcia: Leszek Maszczyk

Już w okresie I wojny światowej cmentarz przy ul. Sieleckiej uległ zapełnieniu. Sytuacja ta zmusiła władze gmin żydowskich Będzina i Czeladzi do zorganizowania kolejnego - czwartego już - miejsca pochówku. Wspólny cmentarz założono w 1916 roku, na granicy obu miast, przy ul. Będzińskiej 64, w pobliżu dzisiejszego centrum handlowego M1. Nekropolię podzielono na kilka części, wytyczając kwatery dla mężczyzn, kobiet i dzieci. Zmarłych z gminy czeladzkiej chowano w przedniej części cmentarza; zmarłych z gminy będzińskiej - w tylnej. Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu grzebano ofiary nazistowskich represji. Pochowano tu między innymi około stu ciał Żydów spalonych w synagodze w Będzinie oraz około czterystu zwłok osób zamordowanych podczas likwidacji getta w sierpniu 1943 roku. Więcej informacji o tym cmentarzu znajdziesz tutaj:

tekst: Małgorzata Frąckowiak

Zapraszamy też do odwiedzenia witryny Żydzi w Będzinie
Polecamy też zapoznanie się z Księgą Pamięci Będzina
oraz opracowaniem J. Krajniewskiego "Gmina żydowska w Będzinie na przełomie XVIII i XIX w" (plik PDF)
Wiele archiwalnych zdjęć Będzina o tematyce judaistycznej znajdziesz tutaj:

Zwracamy uwagę na wydaną w 2007 roku książkę autorstwa Jeffrey'a K. Cymblera, zatytułowaną "Cmentarz Gmin Żydowskich Będzina i Czeladzi". Pozycję tą można nabyć drogą wysyłkową w Księgarni Żydowskiej "Jarden"

W 2008 r. ukazała się książka autorstwa Roberta Garstki i Jarosława Krajniewskiego "Dom wieczności", poświęcona cmentarzowi żydowskiemu w Będzinie na Górze Zamkowej. Prace nad nią trwały ponad rok. Książka zawiera m. in. zdjęcia nagrobków oraz wprowadzenie historyczne zredagowane przez historyka Jarosława Krajniewskiego. Książkę recenzował dr Dariusz Rozmus, pracownik naukowy Muzeum Miejskiego Sztygarka w Dąbrowie Górniczej. Pozycję tą można zakupić m. in. w Karczmie Zamkowej na zamku w Będzinie oraz w Miejskiej i Powiatowej Bibliotece Publicznej w Będzinie.

Będzin - macewa Będzin - macewa Będzin - macewa Będzin - macewa
foto: Aleksander Batorowski foto: Aleksander Batorowski foto: Aleksander Batorowski foto: Aleksander Batorowski
Będzin - macewa Będzin - macewa Będzin - macewa Będzin - macewa
foto: Zbigniew Nowak foto: Zbigniew Nowak foto: Zbigniew Nowak foto: Zbigniew Nowak
Będzin - macewa Będzin - macewa Będzin - macewa Będzin - macewa
foto: Michał Pałucki foto: Michał Pałucki foto: Michał Pałucki foto: Michał Pałucki
Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach z Będzina i ich nekropoliach.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętają cmentarze żydowskie z okresu przed II wojną światową.
Teksty i zdjęcia opublikowane w serwisie www.kirkuty.xip.pl są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas